مهر‌ مادری در‌‌ قاب تلویزیون!

 

 ادبیات ما پر است از اشعاری كه در ستایش مقام «مادر» سروده شده‌اند. شاعران هر كدام به گونه‌ای احساس درونی‌شان را درباره این واژه مقدس بیان كرده‌اند. در سینمای ایران نیز مضمون «عشق مادرانه» تاكنون بارها و بارها دستمایه كار قرار گرفته است.
 
درباره مادرهای سینمای ایران تا به حال زیاد صحبت شده است. اما نباید فراموش كنیم كه در مجموعه‌های تلویزیونی ایرانی نیز بازیگران زیادی داشته‌ایم كه توانسته‌اند در كارهایشان عظمت «جلوه‌های مادرانه» را به تصویر بكشند. این مطلب مروری دارد بر نقش‌آفرینی تعدادی از بازیگرانی كه در نقش «مادر» سریال‌های ایرانی خوش درخشیده‌اند.

حمیده خیرآبادی، مادر‌ خاطره‌ها
زمانی كه حمیده خیرآبادی در گذشت بیشتر رسانه‌ها با تیتر «مادر سینمای ایران درگذشت» خبر فوت این هنرمند را منتشر كردند. او در فیلم‌های بسیاری نقش مادر را بازی كرده بود تا آنجا كه او را ركورددار بازی در نقش مادر می‌دانند. اما نباید فراموش كنیم كه او در چندین سریال ارزشمند همچون «پدر سالار»، « «خانه سبز»، «همه فرزندان من» و «پدر خوانده» نیز ایفاگر نقش مادر‌ بوده است.
این بازیگر یك بار خودش در این رابطه گفته است: از سال‌ها پیش كه خیلی جوان بودم تا حالا در اغلب فیلم‌هایم در نقش مادر بازی كرده‌ام و بدون استثنا مادر همه هنرپیشه‌های معروف بوده‌ام.
حمیده خیرآبادی نقش مادرانی را بازتاب می‌دهد كه یكپارچه مهر و عاطفه و خیراند و هیچ نشانی از شر و پلیدی در آنها راه نمی‌یابد. مخاطبان آثارش دوست دارند نقش‌هایش را همین‌گونه باور كنند. حتی اگر این جنس نقش‌آفرینی به مرز تكرار برسد. چون نقش‌های او شبیه مادرانی است كه مخاطبان شبیه‌اش را هر روز در دور و برشان می‌بینند. هاله‌ای از قداست و معصومیت به دور شخصیت‌های مادری كه او ایفا كرده كشیده شده و همین قداست است كه نقش‌هایش را دوست‌داشتنی می‌كند.
ثریا قاسمی دختر این بازیگر پس از فوت مادرش گفت: «لذت لمس احساس مادرانه از سینمای ایران گرفته شد.»
او چشمگیرترین نقش‌آفرینی‌اش را در بین سریال‌های تلویزیونی در سریال «پدر سالار»‌ ارائه داد. اولین تصویری كه از این سریال در ذهنمان نقش می‌بندد سفره بزرگی است كه همه اعضای خانواده دور آن حلقه زده‌اند. محمدعلی كشاورز و حمیده خیرآبادی‌ بزرگان سنی و معنوی این سفره بودند.
اصلی‌ترین دغدغه خیرآبادی در مقام مادر این بود كه این جمع صمیمانه از هم نپاشد. زمانی كه كدورت و سوءتفاهم بین اعضای خانواده فاصله انداخت، او خودش را سپر بلا كرد تا آرامش از دست رفته دوباره به خانه اسدالله بازگردد.
تكیه‌كلام او در این سریال را حتما به خاطر می‌آورید كه می‌گفت: «اسدالله ‌خان بیا چایی بخور!»
او در فیلم‌های اجاره‌نشین‌ها و بانو (داریوش مهرجویی)، بچه‌های طلاق (تهمینه میلانی)، زرد قناری (رخشان بنی‌اعتماد) و هنرپیشه (محسن مخملباف) نیز بازی‌های ماندگاری را از خود به یادگار گذاشت.

ثریا قاسمی، مادر خوشفكر و صبور
در «پناه تو» جزو اولین سریال‌های عاشقانه تلویزیون بود و اتفاقا به همین خاطر نیز با استقبال بالای مخاطبان مواجه شد.
مریم (لعیا زنگنه)، رامین (رامین پرچمی) و محمد (حسن جوهرچی)‌ 3 راس یك رابطه عاشقانه را تشكیل می‌دادند. در این میان مادران این 3 جوان دانشجو نقش زیادی در تحكیم و یا تضعیف این روابط داشتند.
در این رقابت تنگاتنگ، برگ برنده در دست فردی بود كه مادر خوشفكرتر و صبورتری داشت. ثریا قاسمی رابطه صمیمانه و منطقی‌ با پسرش (محمد) برقرار كرده بود و او را در سخت‌ترین شرایط زندگی‌اش نیز تنها نمی‌گذاشت. هنوز خیلی از بینندگان تلویزیونی تكیه‌كلام این مادر مهربان را به خاطر می‌آورند. او پسرش را محمدم صدا می‌كرد و دائم مشغول تعریف و تمجید از او بود.
او در سریال پرطرفدار «شب دهم» نیز نقش مادر حیدر خوش‌مرام را بازی می‌كرد. حیدر از لوطی‌های محلات تهران قدیم بود و طبعا روحیات مادرش نیز تا اندازه‌ای با فرهنگ این طیف از جامعه تناسب داشت. حیدر پا در مسیر مبارزه‌ای دشوار گذاشته بود. او قوانین ظالمانه حكومتی را نادیده گرفته بود و به همین خاطر ماموران رضاخان در تعقیبش بودند.
مادر دلسوز حیدر خوش‌مرام حق داشت كه آنقدر برای سلامتی فرزندش اظهار نگرانی كند.
ثریا قاسمی در اختتامیه هفدهمین جشنواره مراكز استانی صداوسیما به عنوان هنرمند ملی معرفی شد و مورد تقدیر قرار گرفت.

گوهر خیراندیش،‌ وجوه ‌متفاوتی ‌از‌ شمایل‌ یك‌ مادر
گوهر خیراندیش در بین بازیگران تلویزیونی كه نقش مادر را بازی كرده‌اند موفق شده در هر كدام از سریال‌هایش وجه متفاوتی از شمایل یك مادر‌ را به تصویر بكشد.
خیراندیش یكی از دلنشین‌ترین بازی‌هایش را در سریال همسایه‌ها‌ (محمدحسین لطیفی)‌ ارائه داد. همسایه‌ها داستان زندگی چندین خانواده بود كه همگی در آپارتمان آقای فردوس (علی نصیریان)‌ زندگی می‌كردند. گوهر خیراندیش و امین حیایی در قالب مادر و پسر خانواده ناقص دو نفره‌ای را تشكیل داده بودند. امین حیایی از یك طرف خودش را پسری عاقل و بالغ می‌دانست و از طرف دیگر می‌خواست در غیاب پدر، حامی و پشتیبان مادرش نیز باشد. در مقابل مادر نیز چنین حسی را به پسرش داشت. این تضاد موجب شكل‌گیری لحظات كمیكی می‌شد. امین حیایی نگرانی‌ها و دلشوره‌های بیش از حد مادر را یك‌جور گیر دادن‌ تلقی می‌كرد. این 2 بازیگر بده و بستان خوبی با هم داشتند و رابطه عاطفی و بامزه‌شان خیلی خوب از آب درآمده بود.
گوهر خیراندیش در سریال «خانه ما» (مسعود كرامتی)‌ باز هم در جایگاه یك مادر قرار گرفت. اما این بار نقش مادر خانواده‌ای را بازی كرد كه ناقص نبود و از یك پدر و مادر و 2 فرزند دختر و پسر تشكیل می‌شد.
فیلمنامه «خانه ما» بر پایه جزییات زندگی یك خانواده سالم و متعادل نوشته شده بود. در این خانواده همه چیز منظم و حساب شده پیش می‌رفت و گاه یك اتفاق كوچك موجب شكل‌گیری گره‌های فیلمنامه می‌شد. خیراندیش در این سریال در قالب نقش مادری منطقی و خوشفكر فرورفته بود كه سعی می‌كرد با تدبیرهای مادرانه‌اش به اختلافات اعضای خانواده پایان دهد.
در این سریال رضا بابك‌ نیز در نقش همسر خیراندیش بازی خوبی را ارائه داد.‌ این بازیگر موفق شده در چندین سریال كلیشه نقش تكراری مادر معصوم و فداكار‌ را بشكند و حوزه‌های جدید را هم بیازماید. به عنوان مثال در سریال «اشك‌ها و لبخندها» (حسن فتحی) نقش مادری خلافكار به نام شمسی را بازی كرد كه تازه از زندان آزاد شده بود.
او و پسرش (هومن برق‌نورد) مناسباتی لوطی منشانه داشتند و طرز صحبت كردن و تعاملشان از قواعد عرف جاری پیروی نمی‌كرد. به عنوان مثال هنگامی كه شمسی‌ پسرش را در یك اتاق زندانی كرد و یك تار مویش را به قفل در چسباند، پسر به احترام آن تار مو به حكم حبس گردن نهاد و فكر فرار را از سرش بیرون كرد.
اگر بخواهیم بررسی نقش‌های مادرانه این بازیگر را ادامه دهیم باید به چند فیلم و سریال دیگر همچون «میوه ممنوعه»، «روزی روزگاری»، «آینه»،‌ «دعوت»، «دایره زنگی»،‌ «ارتفاع پست»، «دنیا»، «واكنش پنجم»، «گل یخ» و... نیز اشاره كنیم. احتمالا در میان این اسامی مردم نقش او را در سریال پرمخاطب «میوه ممنوعه» بهتر به یاد می‌آورند. در این سریال با زن مسنی به نام قدسی مواجهیم كه همسرش (حاج یونس فتوحی با بازی علی نصیریان) می‌خواهد مزه عشق پیری‌ را بچشد.
قدسی از یك طرف باید آبروداری كند و رسوایی ناشی ازدواج مجدد همسرش را پنهان كند. از طرف دیگر باید خودش را دلداری دهد تا كانون خانواده‌شان از هم نپاشد.

پری امیرحمزه،‌ لایه‌های ‌منفی‌ نقش‌ یك‌ مادر ‌شوهر
پری امیرحمزه در سریال «آرایشگاه زیبا» قبل از این كه نقش یك مادر را داشته باشد، بیشتر نقش یك مادرشوهر را بازی می‌كرد! در این سریال همه فراز و نشیب‌ها از رابطه غیردوستانه مادر اسد (رضا بابك) و دختر مورد علاقه پسرش (فاطمه معتمدآریا) ناشی می‌شد.
امیرحمزه نقش یك مادر شوهر لجباز و سختگیر را ارائه می‌كرد كه حاضر نمی‌شد تن به ازدواج پسرش با یك دختر غریبه بدهد. مادر اسد پایش را توی یك كفش كرده بود كه پسرش باید مطابق سلیقه او ازدواج كند. اما وقتی كه دید سن اسد دارد بالا می‌رود از خر شیطان پایین آمد و خواسته پسر را اجرا كرد. می‌شود در مطلبی جداگانه، جزیی‌تر به موضوع تصویر مادرشوهرها در فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی بپردازیم.
آخرین نمونه‌ای كه سراغ داریم بازی فریده سپاه‌منصور در فیلم «كتاب قانون»‌ است. او هم در یك جدال دائمی با عروس فرنگی‌اش بود. البته سپاه‌منصور بعدها اعلام كرد كه كشمكش بین این دو اختلافات عقیدتی‌شان بوده نه مسائل خانوادگی. مادرشوهر سختگیر فیلم «كتاب قانون» از آن دست آدم‌هایی بود كه فكر می‌كرد فقط كار خودش درست است و كار بقیه غلط.

مریم امیرجلالی،‌ تصویر‌ حرص ‌خوردن‌های ‌بی‌پایان
تصویر كلیشه‌ای كه از او در ذهنمان مانده این است: مادر عصبی و غرغرویی كه دائم از دست خرابكاری‌های بچه‌هایش حرص می‌خورد. نقش این بچه‌ها را معمولا رضا عطاران یا علی صادقی‌ بازی می‌كنند.
او در سریال‌های «پشت كنكوری‌ها»، «خانه به دوش»، «كارگاه شمسی و مادام» و «ترش و شیرین» نقشی این‌چنینی را با اندكی نوسان بازی كرده است. امیر جلالی معمولا نقش مادرانی را اجرا می‌كند كه متعلق به طبقات فرودست جامعه هستند. او نمایانگر رنج مادرانی است كه با فقر و نداری دست و پنجه نرم می‌كنند. «چاردیواری»‌ را باید یكی از نقش‌های متفاوت این بازیگر به حساب آورد. او اگرچه در این سریال همچنان نقش مادری پایین‌شهری را بازی می‌كرد، اما دیگر از حرص خوردن‌هایش خبری نبود.

شیرین بینا، خسته از مادر‌های كلیشه‌ای
برای اولین بار نقش یك مادر فداكار و مهربان و پرسن‌و‌سال را در سریال «مسافری از هند» (قاسم جعفری) بازی كرد. پس از آن این نقش رویش ماند و خیلی از كارگردان‌های دیگر به خاطر این شخصیت به سراغش آمدند. حتی خود قاسم جعفری هم برای سریال بعدی‌اش یعنی «كمكم كن» شیرین بینا را برای نقش مادر برگزید.
در این سریال سروش گودرزی نقش پسر بینا را بازی می‌كرد. در حالی كه این 2 نفر اختلاف سنی‌شان فقط 8 سال است! این بازیگر در تمام مصاحبه‌هایش از این كه در نقش مادر فداكار‌ كلیشه شده گلایه می‌كند. او همیشه از كارگردان‌ها می‌خواهد كه نقش‌های متفاوتی را به او پیشنهاد كنند. او یك‌بار با خنده و شوخی می‌گفت: ماجرای پیشنهاد نقش‌ها برای من خیلی جالب شده است. زنگ می‌زنند و می‌گویند نقش مادربزرگی را برای تو در نظر گرفته‌ایم كه یك نوه و یك پسر مهندس 30 ساله دارد. من خودم 40 سال دارم چطور می‌توانم پسری 30 ساله داشته باشم؟

مادران‌ متفاوت ‌سینما
اگرچه در این مطلب بیشتر بر نقش مادران سریال‌ها متمركز شده‌ایم‌ اما بد نیست كه اشاره كوتاهی نیز به‌چند ‌مادر سینمایی داشته باشیم.
مادر فیلم «من ترانه پانزده سال دارم» را از آن جهت انتخاب كردیم كه كم سن و سال‌ترین مادر سینمای ایران است. اصلا تمام اتفاقات داستان بر محور این ایده جذاب می‌چرخد. این كه زنی در سن 15 سالگی صاحب فرزند شود و مجبور باشد به تنهایی آن را بزرگ كند. ترانه خودش را به آب و آتش می‌زند تا بتواند از عهده وظایف مادرانه‌اش بربیاید.
او در یكی از دیالوگ‌هایش می‌گوید: «خانواده من از خود من شروع میشه».
او حاضر است برای دخترش پرنیان جانش را هم بدهد. برای پرنیانی كه به جز یك مادر 15 ساله و یك پدربزرگ به زندان رفته هیچ كس و كار دیگری ندارد.
یكی از زیباترین لحظه‌های فیلم جایی است كه ترانه سر كلاس درس حضور جنین را در وجودش حس می‌كند. او برای لحظه‌ای می‌خندد و سپس حسی از نگرانی در چهره‌اش موج می‌زند.
وقتی در نهایت درماندگی با خدای خودش درددل می‌كند جملات زیبایی می‌گوید. فقط یك مادر می‌تواند این‌گونه پاك و صادقانه با خدا راز و نیاز كند: «خدایا دارم می‌تركم. خیلی وقته ازت خواستم كمكم كنی. هیچ‌وقت نفهمیدم چه جوری كمك كردی، چه جوریش رو كه خودت بهتر می‌دونی. ولی خواهش می‌كنم، تنهام نذار. دیگه وقتی خودت همه چیزرو می‌دونی كه من نباید بترسم.»

گلشیفته فراهانی در فیلم «میم مثل مادر» به تمام معنای كلمه مادر بود. او فرزند معلولش را هدیه‌ای از طرف پروردگار می‌دانست و از این‌رو عاشقانه او را در آغوش می‌كشید.
درخشان‌ترین فیلمی كه در سینمای ایران درباره مادر ساخته شده فیلمی است از علی حاتمی كه همین كلمه مقدس بر پیشانی‌اش نقش بسته است.
حاتمی زندگی زنی سالخورده را به تصویر می‌كشد كه در روزهای پایانی عمرش می‌خواهد با فرزندانش دیدار تازه كند.
رقیه چهره‌آزاد برای بازی در این فیلم سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن را از آن خود كرد. او تاكنون مسن‌ترین بازیگر زنی است كه سیمرغ جشنواره را تصاحب كرده است.
هنوز هم وقتی دیالوگ‌های او را در این فیلم به یاد می‌آوریم، نمی‌توانیم جلوی خیس شدن چشم‌هایمان را بگیریم: سر شام گریه نكنید، غذا رو به مردم زهر نكنین. سماور بزرگ و استكان نعلبكی هم به قدر كفایت داریم. آبروداری كنین بچه‌ها، نه با اسراف. حرمت زنیت مادرتون‌رو حفظ كنین.
حالا كه صحبت از دیالوگ شد اجازه بدهید یادی كنیم از این دیالوگ زیبای فیلم «باغ‌های كندلوس» (ایرج كریمی): «مادرا هر وقت بمیرن زوده.»