متخصص ارتودنسی (ارتودنتیست) با استفاده از وسایل خاص سعی در تصحیح مشکلات فکی- دندانی دارد. این وسایل می‌توانند ثابت یا متحرک باشند

ارتودنسی چیست؟
ارتودنسی یك رشته خاص از دندانپزشكی است كه با مرتب کردن دندانها و یا مشکلات مربوط به جفت گیری دندانها، سر و كار دارد. بسیاری از دندانپزشکان، آموزش "اصول درمانهای ارتودنسی" را فرا گرفته‌اند ولی برای درمان مناسب و کامل ارتودنسی، متخصص ارتودنسی که پس از اتمام دوره دندانپزشکی،  دوره تخصصی ارتودنسی را گذرانده است، باید اقدام نماید. 
متخصص ارتودنسی (ارتودنتیست) با استفاده از وسایل خاص سعی در تصحیح مشکلات فکی- دندانی دارد. این وسایل می‌توانند ثابت یا متحرک باشند. وسایل متحرک توسط فرد قابل برداشتن و گذاشتن هستند در حالی که وسایل ثابت قابل جابه جا کردن نیستند. از وسایل ارتودنسی جهت ایجاد حرکت آرام دندانی و جهت دادن به رشد و تکامل فک‌ها استفاده 
می‌‌شود.

اهمیت دندانهای شیری در چیست؟
- دندانهای شیری سالم در تکلم کودک نقش دارند.
- دندانهای شیری سالم در تغذیه مناسب و رشد کودک نقش دارند.
- دندانهای شیری سالم فضای مورد نیاز جهت رویش دندان دایمی‌ زیرین را حفظ می‌‌کنند.
- یکی از دلایل اهمیت دندانهای شیری نقش آنها در زیبایی کودک است و در اعتماد به نفس کودک نقش دارند.
- عدم ترمیم دندان شیری پوسیده یا کشیدن قبل از موعد آن باعث نامرتبی یا نهفته ماندن دندان دایمی‌ می‌‌شود .
لازم به ذکر است هنگامی‌ که به علت صدمات غیر قابل درمان ناگزیر از کشیدن دندان شیری زودتر از موعد باشیم، ساخت دستگاهی به نام " فضا نگهدار" به منظور حفظ فضای لازم جهت رویش دندان دایمی‌ زیرین الزامی‌ می‌‌باشد.
اولین دندانهای دایمی‌ در 6 سالگی در دهان کودک می‌ رویند که شامل دندانهای جلویی و دندانهای آسیایی (آخرین دندان قابل مشاهده در دهان در سن شش سالگی) می‌‌باشند. بسیاری از والدین، آنها را به اشتباه دندان شیری فرض می‌‌کنند و تلاشی برای تمیز نگه داشتن آنها نمی‌‌شود. به این ترتیب دندانی که باید تا آخر عمر در دهان بماند، خیلی زود پوسیده شده و از بین می‌ رود.
چرا دندانها نامرتب می‌‌شوند؟
دلایل زیادی برای نامرتبی دندانها وجود دارد. متداول ترین آنها عبارتند از:

1) دندانها در زمان مناسب در نیامده اند.
دندانهای اكثر مردم بر اساس یك تقویم زمانی مشخص در دهان رویش می‌یابند. بعضی اوقات دندانها بر اساس نظم مناسب رویش نمی‌یابند. دندانهای دائمی كه خیلی زود رویش می‌یابند ممكن است فضای مورد نیاز دندانهای بعدی را اشغال كنند. دندانهای دائمی كه خیلی دیر 
در می‌آیند ممكن است هیچ  فضایی برای رویش نداشته باشند.

2) فضای كافی در فك وجود ندارد.
اگر دندانهای شیری خیلی كوچك باشند و فضایی كه برای رویش دندانهای دائمی‌ توسط تكامل فک‌ها بوجود می آید كم باشد، بعضی دندانها ممكن است خارج از قوس رویش یابند. اگر این فضا خیلی كوچك باشد، دندانها در خارج از قوس رویش می‌ یابند، بطوریكه مجبورند بچرخند، خم شوند یا در یك زاویه غیر طبیعی قرار بگیرند. از سوی دیگر، اگر فضا خیلی بزرگ باشد، ممكن است بین دندانها فاصله بیفتد.
 
اگر دندانها طبق برنامه رویش نكنند، یا اگر فضای كافی در فك موجود نباشد، ممكن است دندانها نامرتب شوند.

3) در میان دندانهای شما، دندان اضافی وجود دارد.
دندانهای اضافی فضا اشغال می‌‌کنند و سبب نامنظمی‌ سایر دندانها می‌‌شوند. 

 
در این شکل، بین دندانها دندان اضافی کوچکی مشاهده می‌‌شود.

4 ) دندانهای آسیایی در یک موقعیت نادرست هستند.
در دندانها، برجستگی‌ها و فرورفتگیهایی وجود دارد که برجستگیهای دندان پایین باید در فرورفتگیهای دندان بالا جفت شوند. اگر برجستگیها و فرو رفتگیهای دندانهای آسیایی اول بهم نرسند، تمام دندانهایی که پس از آنها رویش می‌یابند، نیز در هم جفت نخواهند شد ( مثل دندان های یک زیپ شکسته شده). 
 
 
5) تعدادی از دندانها به شکل مادرزادی غایب می‌‌باشند.
گاهی اوقات دندانها به شکل مادرزادی تشکیل نمی‌‌شوند. در این صورت فضای زیادی وجود خواهد داشت و دندانهای جدید ممکن است به داخل فضای اضافی حرکت کنند.
 

 
6) اندازه دندانها نسبت به اندازه فک، خیلی کوچک یا بزرگ هستند.
اندازه دندانهای دایمی‌ ممکن است نسبت به اندازه فک خیلی بزرگ یا کوچک باشند به عنوان مثال، اگر کودکی فک کوچک را از مادر و دندانهای بزرگ را از پدر به ارث برده باشد، دندانها در فک جا نمی‌‌شوند. در ضمن در این حالت جفت شدن دندانهای بالا و پایین نیز به شکل نامناسب خواهد بود.

 
 
7) ممكن است یك عادت مضر وجود  داشته باشد.
مكیدن انگشت شست می‌تواند دندانهای بالا را به سمت بیرون و دندانهای پایینی را به سمت داخل فشار دهد. در ضمن، تنفس از طریق دهان، یا فشار دادن زبان پشت دندانهای جلو، دندانها را به سمت جلو حرکت می دهد و از هم باز می كند. این عادات می‌تواند باعث باز بودن دندانها در قسمت جلو شود.
 
جلو بودن فك بالا نسبت به فك پایین، ظاهر نامناسبی را ایجاد می كند كه می‌تواند به علت كاهش رشد فك پایین باشد. براساس پژوهشی كه در نوجوانان 13-8 ساله ایرانی انجام شد، اصلی ترین علت ایجاد كننده این ناهنجاری، عقب زدگی فك پایین و كوتاه بودن طول فك پایین می‌باشد.
 
8) از دست دادن یک دندان به طور تصادفی:
صدمات وارده به صورت، می‌تواند روند رشد را تغییر دهد و سبب نامرتبی دندانها شود. شكستگی دندانها یا از دست دادن آنها در طی حادثه، روی رشد فك و بقیه دندانها تاثیر دارد.
 
حرکت دندانهای کناری، كه به خاطر از دست رفتن یک دندان ایجاد شده است.

9) تغییرات تکاملی بین نسلها:
از زمان انسانهای اولیه تاکنون، بدن انسان دچار تغییرات تکاملی فراوانی شده است. در طی سالیان طولانی، فک انسان کوچکتر شد و این در حالی است که تعداد دندانها تقریباً ثابت باقی ماند. بنابراین می‌توان علت ایجاد نامرتبی دندانی را به این تغییرات نیز نسبت داد. 
 
چه زمانی برای شروع درمان ثابت ارتودنسی مناسب است؟
سن خاصی برای گذاشتن دستگاههای ثابت ارتودنسی وجود ندارد و اکثر نامرتبی های دندانی را در هر سنی می‌ توان تصحیح کرد. البته بهترین زمان برای گذاشتن دستگاههای ارتودنسی، توسط متخصص ارتودنسی (اُرتودنتیست) تعیین می شود. لازم به ذکر است که افراد با سن بالاتر نیز می توانند دندانهایشان را ردیف كنند.
معمولترین سن برای انجام یك معاینه ارتودنسی، 7-6 سالگی، هم زمان با رویش اولین دندان‌های دائمی است. زمان مناسب دیگر برای معاینه ارتودنسی، سن 12-10 سالگی، قبل از اینكه دندانهای دائمی بطور كامل رویش یابند، می‌‌باشد. 
گاهی اوقات، کودکان را در سن 10-8 سالگی می توان درمان نمود وممكن است در آینده، دیگر نیازی به دستگاه ثابت (ارتودنسی) نباشد. متخصص ارتودنسی با درمان زود هنگام بیماران، ممکن است درمان آینده آنان را كوتاه تر و آسانتر نمایند. 
یكی از روشهای درمانی مناسب در سنین كودكی 9-7 سال، بیرون آوردن پیاپی دندانهای شیری و تعدادی از دندانهای دایمی است، كه در مواردی انجام می گیرد كه كمبود فضای بیشتر از 10 میلیمتر وجود دارد. انجام به هنگام این درمان، از شدت نامرتبی های دندانی كاسته می شود و نیاز به درمان های
تخصصی ارتودنسی را در آینده كاهش می دهد. 

من به چه نوع دستگاههای ارتودنسی نیاز خواهم داشت؟
ارتودنتیست شما بهترین نوع دستگاه را برای درمان مشکل شما انتخاب خواهد كرد. نوع درمان بستگی به این دارد كه مشکل ناهنجاری شما ناشی از مشکلات فکی، نامنظمی‌ دندانهای یک فک و یا هر دو فک باشد.
اگر جفت گیری نامناسب دندانها به دلیل محل نادرست دندانها ایجاد شده باشد، متخصص ارتودنسی با کمک دستگاههای ثابت دندانهای شما را مرتب می‌ کند.
اج وایز جزو رایج ترین روشها بوده ولی امروزه سیستم ارتودنسی پیش تنظیم (M.B.T) به دلیل نیاز كمتر به تنظیم سیم ها و نتایج بهتر، رایج ترین سیستم مورد استفاده می‌باشد.


بخشهای مختلف دستگاههای ثابت ارتودنسی
اکثر بخشهای قابل مشاهده اجزاء ارتودنسی " براکتهای" فلزی مربعی هستند. این براکتها معمولاً به طور مستقیم به دندانها چسبانده می‌‌شوند.  همچون ریلهای راه آهن که مسیر قطار می‌باشد، براکتها هم سیم اصلی را در محل هدایت می‌‌کنند. حلقه‌های لاستیکی ظریف سیم اصلی را در محل نگه می‌دارند و آنرا به براكت می‌بندند که رنگ این حلقه ها بنا به سلیقه ی بیمار قابل تغییر می باشد. 

 
 
 
 
براکت به دندان چسبانده شده است و سیم توسط لاستیک آبی رنگی در محل نگه داشته شده است.


دستگاههای ارتودنسی چطور کار می‌‌کنند؟
دستگاه‌های ارتودنسی با اعمال فشار ملایم به دندانها موجب حرکت آرام و تدریجی آنها به محلهای جدید می شوند. این مسئله بخاطر انعطاف پذیری استخوان امکانپذیر است. وقتی دندان در یک جهت مشخص فشار داده می‌‌شود، استخوان جلوی آن تحت فشار قرار می‌‌گیرد و تحلیل می‌‌رود و استخوان جدید در پشت آن شکل می‌‌گیرد و در همین هنگام حرکت دندان صورت 
می‌‌گیرد. 
 کش لاستیکی یا سیم های فنر مانند دردستگاه های شما خاصیت فنری دارند. متخصص ارتودنسی این نیروها را جهت حرکت دندانهای شما بکار می‌‌گیرد. سیم‌ها یا اجزای لاستیکی کشیده می‌‌شوند وضمن اینکه به موقعیت اولیه خود بر می‌ گردند یک فشار ملایم را به دندانها اعمال می‌‌کنند وباعث حرکت آنها می‌‌شوند.

 
 
 
مشکلات مربوط به فك
جفت شدن نامناسب دندانها فقط به معنی وجود مشكل در دندانهای شما نیست. می‌ توانید ماشینی را در نظر بگیرید که چرخ دنده هایی با دندانه های مناسب نسبت به هم دارد ولی کل چرخ دنده‌ها در محلهای نادرستی قرار دارند، در نتیجه چون چرخ دنده‌ها نمی‌ توانند بچرخند، ماشین درست کار نمی‌‌کند. این موقعیت مشابه دهانی است  که دندانها در یک موقعیت خوب و با اندازه مناسب قرار گرفته‌اند ولی فک‌ها مشکل دارند و ممکن است از رابطه مناسبی برخوردار نباشند.
متخصص ارتودنسی ممکن است از انواع مختلف دستگاههای ارتودنسی برای کنترل رشد فک‌ها استفاده کند.

دستگاههای ارتودنسی خارج دهانی
هر دستگاه ارتودنسی که شما خارج از دهان خود استفاده می‌ کنید " دستگاه خارج دهانی" نامیده می‌‌شود. یکی از شایعترین آنها " هدگیر" (Headgear) نامیده می‌‌شود. برخی از هدگیرها نوارهایی دارند که بالا و پشت سر قرار می گیرند (high pull) و برخی دارای نوار گردنی هستند .(cervical)

دستگاههای خارج دهانی دیگر شامل فیس ماسك (facemask) و چانه بند (chin cup) است .
اگر فک بالا به اندازه فک پایین رشد نکند، فیس ماسک می‌‌تواند با وارد کردن یک فشار ملایم روی پیشانی و چانه، فک بالا را به جلو بکشد که این کار از طریق اتصال کشهای لاستیکی بین فیس ماسک و دستگاه داخل دهانی انجام می‌‌شود. 


اگر فک پایین خیلی بزرگ و طویل باشد، ممکن است ارتودنتیست بخواهد برای جلوگیری ومحدود کردن رشد فک پایین، از چانه بند استفاده کند. چانه بند روی چانه قرار می‌‌گیرد.  این وسیله به آرامی‌ چانه را به طرف پایین و عقب فشار می‌ دهد و رشد آن را کند می‌کند. در خلال پژوهشی بر روی اثر چانه بند مشاهده شد كه هر چه سن استفاده از چانه بند پایین تر باشد اثرات استخوانی آن بیشتر است.

عریض کردن فک بالا
اگر فك خیلی باریك باشد باعث می‌شود كه جفت شدن دندانها نامناسب باشد و معمولاً این مشکل بیشتر در فک بالا مشاهده می‌‌شود. این ناهنجاری یك نارسایی در بعد عرضی روابط دندانی است و انجام گسترش فك بالا در به دست آوردن هماهنگی میان قوس دندانی و استخوانی ضروری است. ارتودنتیست ممکن است از یک  دستگاه "گسترش فك" برای عریض نمودن سقف دهان استفاده کند. براساس سن بیمار و عامل ایجادكننده این حالت، از دستگاههای ثابت یا متحرك ارتودنسی برای گسترش فك استفاده می شود. اینکار با فشار دادن آرام و تدریجی دندانهای فک بالا از داخل و دور کردن آنها از هم انجام می‌‌شود. در حین باز شدن فك در جهت عرضی، استخوان جدید در سقف دهان شکل 
می‌‌گیرد و فک بالا  را  عریضتر می‌‌کند. دکتر مرتضی عشاق و همکاران دستگاه گسترش فك جدیدی اختراع و طراحی كرده‌اند كه علاوه بر اینكه نیازی به فعال سازی توسط بیمار ندارد، نیروی سبك و مداومی اعمال می نماید.


دستگاههای فانکشنال
دستگاههای فانکشنال نوعی از دستگاههای ارتودنسی می‌‌باشند که از نیروهای طبیعی عضلات کمک می‌‌گیرند تا بر روی وضعیت رشد فک و اصلاح مشکلات خاص تاثیر بگذارند. از این دستگاهها جهت اصلاح انواع مختلفی از مشکلات استفاده می‌‌شود و از آنها می‌ توان قبل،  در حین و یا بعد از دستگاههای ثابت ارتودنسی استفاده نمود.
اگر چه دستگاههای فانکشنال می‌‌توانند انواع مختلفی از مشکلات فکی را اصلاح کنند ولی بعضی از مشکلات فکی را فقط می‌‌توان با جراحی حل کرد. در اکثر موارد نتایج درمانی با دستگاه ارتودنسی ثابت و  جراحی، چشمگیر و قابل توجه می‌‌باشد.
 


نکته: تمام افرادی که نیاز به جراحی فک دارند حتماً باید قبل از جراحی تحت درمان ارتودنسی ثابت قرار گیرند. سپس در زمان مناسب با وجود دستگاه ثابت ارتودنسی، جراحی شوند و پس از جراحی فک نیز یک دوره درمان با دستگاه ثابت ارتودنسی الزامی‌ می‌‌باشد. این درمان ارتودنسی قبل از جراحی به منظور تنظیم دندانها جهت بهبود نتیجه جراحی فک می‌‌باشد.

نکاتی در مورد دوره ارتودنسی ثابت
رعایت نظم در مراجعات به ارتودنتیست: یکی از نکات مهم در هنگام درمان ارتودنسی ثابت این است که فرد به شکل کاملاً منظم به متخصص ارتودنسی مراجعه کند. این مراجعات صرفاً جهت کنترل دستگاه‌ها نیست بلکه در هر جلسه بنا به ضرورت، دستگاهها تنظیم و فعال 
می‌‌شوند تا درمان ارتودنسی به بهترین شکل انجام شود.

رعایت بهداشت دهان و دندان
- اگر به دستگاه ثابت ارتودنسی که در دهان می‌‌باشد دقت شود یک اختلاف سطح باریک بین دستگاه فلزی یا براکت و دندان مشاهده می‌ کند. این فضا با اینکه کوچک به نظر می‌ رسد اما از لحاظ تجمع مواد غذایی و می‌کروبی و ایجاد پوسیدگی منطقه بسیار مستعدی می‌‌باشد و همچنین تمیز کردن این ناحیه بسیار سخت تر از مناطق دیگر می‌‌باشد.


- متخصص ارتودنسی کاملاً در مورد چگونگی تمیز کردن دستگاههای ثابت ارتودنسی برای شما توضیح خواهد داد ولی اینجا به نکاتی اشاره می‌ نماییم:
همیشه هنگام تمیز كردن دندانها از یك سمت ( به عنوان مثال از دندانهای آسیایی بزرگ سمت چپ بالا) آغاز كنید و تك تك دندانها را باید پاك نمایید. تا به سمت دیگر ( دندانهای آسیایی بزرگ سمت راست بالا) ختم شود. اگر این نظم رعایت شود پاك كردن تمامی دندانها انجام 
می‌شود. همواره به یاد داشته باشید كه تمیز كردن دندانهای عقبی به درستی صورت گیرد. 
- پس از تمیز كردن و یا در حین آن دندانهای خود را در آینه مشاهده نمایید كه آیا تمامی قسمتها تمیز شده اند و آیا مواد غذایی در بین دستگاهها باقی مانده یا خیر.
- تمیز كردن دندانهای دارای دستگاه ارتودنسی ثابت مشكل تر از تمیز كردن دندانهای بدون دستگاه می‌باشد. ولی با رعایت بهداشت مناسب می‌توان از ایجاد مشكلات دندانی مانند پوسیدگی و مشكلات لثه جلوگیری نمود.
 

- ابتدا مسواك را با زاویه بگیرید بگونه ای كه مسواك روی خط لثه ( بین لثه و دندان) قرار گیرد. سپس با حركت چرخشی از سمت لثه به سمت تاج دندان، مسواك را حركت دهید تا سطح بیرونی دندان تمیز شود. (برای دندانهای بالا حركت مسواك باید همیشه از بالا به پایین و برای دندانهای پایین از پایین به بالا باشد)
- در صورتی که این روش به تنهایی جهت تمیز کردن دندانها، کارآیی لازم را نداشته باشد، استفاده از روش زاویه 45 درجه (Bass technique) می‌‌تواند کمک کننده باشد. در این روش، قرار گرفتن موهای مسواک با زاویه 45 درجه نسبت به سطح دندان به طرف شیار لثه ای، حد فاصل براکت و لثه را از مواد غذایی  پاک می‌‌کند. تغییر جهت زاویه 45 درجه به سمت براکت، حد فاصل براکت و دندان را تمیز می‌ کند.
- برای تمیز كردن سطوح بالایی دندانها از سطح اصلی مسواك استفاده كنید و سپس دهان خود را با آب شستشو دهید. برای تمیز كردن سطح پشتی دندانها از نوك مسواک استفاده نمایید.

 

با توجه به وجود دستگاههای ثابت ارتودنسی در دهان،  استفاده از نخ دندان مشكلتر می‌باشد. ارتودنتیست به شما آموزش می دهد كه چگونه با نخ دندان مخصوص، بین دندانها را تمیز كنید. نخ دندان مخصوص، عبور دادن نخ از زیر سیم های ارتودنسی را تسهیل می نماید.
استفاده از دهان شویه ها به همراه مسواك و نخ دندان، باعث تقویت اثر مسواك و نخ دندان و كاهش میكروب ها در محیط دهان می گردد. یكی از انواع آنها، دهان شویه گیاهی پرسیكا است كه در ایران تولید شده و مطالعه بر روی آن نشان داد كه این دهان شویه قادر است تعداد میكروبها در اطراف دستگاههای ارتودنسی را كاهش دهد و سبب كاهش پوسیدگی و بیماری لثه در بیماران ارتودنسی شود.
نكته: در فردی كه دستگاه ثابت ارتودنسی دارد نقاط مهم جهت تمیز كردن عبارتند از: سطوح مختلف دندان، منطقه بین دستگاهها و لثه، منطقه زیر سیم‌ها و اطراف براكتها.

چگونگی مراقبت از دستگاه ارتودنسی:
- با انجام درمان ارتودنسی،  وضعیت زندگی شما تغییر چندانی نخواهد كرد ولی باید مسایلی را رعایت كرد تا در نهایت دندانهای ردیف و سالم داشته باشید.
- اگر دستگاه متحرك ارتودنسی دارید در ساعاتی كه از آن استفاده نمی كنید حتماً آنرا در جعبه مخصوص خود که حاوی آب باشد قرار دهید. هیچ گاه دستگاه متحرك خود را داخل دستمال كاغذی قرار ندهید چون ممكن است به جای زباله دور انداخته شود و یا زیر پا قرار گیرد و آسیب ببیند.
- غذاهایی با قوام سخت مانند چیپس، آجیل، بلال، ذرت بو داده، ته دیگ، پیتزا و ساندویچ 
می توانند موجب آسیب به دستگاههای ارتودنسی شوند. برای خوردن بعضی از غذاهای سفت مانند سیب یا هویج می توان آنها را به قطعات كوچكتر تقسیم كرد و سپس میل نمود. برای خوردن بلال باید دانه های ذرت از دسته آن جدا شوند و سپس میل شود.
استفاده از شکلات، سوهان، گز و آدامس ممكن است به دستگاهها گیر كنند و به آنها آسیب بزنند. از طرفی وجود مواد غذایی شیرین در مجاورت براکت‌ها و سیم‌ها و تمیز نکردن آنها 
می‌‌تواند شانس ایجاد پوسیدگی دندانها را افزایش دهد.
 
 
در هنگام ورزشهایی كه احتمال ضربه وجود دارد از محافظ های مخصوص دهان باید استفاده شود
(حتی اگر دستگاه ارتودنسی ندارید). در غیر این صورت انجام چنین ورزشهایی با وجود دستگاه ارتودنسی در دهان، احتمال آسیب به دندانها، لبها و دستگاه  را افزایش می دهد.

 

در این شکل کودکی در حال ورزش، از محافظ مخصوص دهان استفاده کرده است.


 
محافظ مخصوص دهان
 
- اگر دستگاه ارتودنسی  شكست و یا از جای خود خارج شد سریعاً به ارتودنتیست مراجعه كنید و یا حداقل با ایشان تماس بگیرید و ماجرا را توضیح دهید. اگر قطعه ای از سیم دستگاه، از جای خود خارج شد و لب و دهان شما را آزار داد با فشار بسیار آرام دست، سیم را به جای خود باز گردانید. اگر این كار عملی نبود قطعه ای موم نرم بر روی این قسمت تیز قرار دهید كه تا زمان مراجعه، لب و دهان شما آسیب نبیند.