گزارشی از همایش مكتب شیراز
فرهنگستان هنر جمهوری اسلا‌می ایران در كنار فعالیت‌های متنوع در حوزه‌های مختلفی مثل چاپ كتاب و نشریات، فعالیت‌های پژوهشی و برگزاری نمایشگاه‌ها از آثار هنرمندان و برگزاری هم‌اندیشی‌های علمی و سخنرانی‌ها اقدام به برگزاری همایش‌های ملی و بین‌المللی می‌نماید كه چند سال است، این روند آغاز شده است. این فرهنگستان، بعد از برپایی همایش‌های كمال الدین بهزاد، سلطان‌محمد تبریزی نقاش، صفی‌الدین ارموی، قطب‌الدین شیرازی و گردهمایی بین‌المللی مكتب اصفهان، اقدام به برگزاری گردهمایی بین‌المللی مكتب شیراز (سده‌های هفتم، هشتم و نُهم هجری قمری) در حوزه‌های مختلف هنر، ادب و اندیشه در 13 و 14 آذر 1387 در تهران و در 16 و 17 آذر 1387 در شیراز كرد. همایش‌های برگزار شده به این شرح بودند: همایش نگارگری، همایش خوشنویسی، همایش هنرهای صناعی، همایش موسیقی، همایش معماری و شهرسازی، همایش حكمت و عرفان هنری، همایش ادبیات و زبان شناسی و همایش نسخه‌شناسی.
فرهنگستان هنر جمهوری اسلا‌می ایران در كنار فعالیت‌های متنوع در حوزه‌های مختلفی مثل چاپ كتاب و نشریات، فعالیت‌های پژوهشی و برگزاری نمایشگاه‌ها از آثار هنرمندان و برگزاری هم‌اندیشی‌های علمی و سخنرانی‌ها اقدام به برگزاری همایش‌های ملی و بین‌المللی می‌نماید كه چند سال است، این روند آغاز شده است. این فرهنگستان، بعد از برپایی همایش‌های كمال الدین بهزاد، سلطان‌محمد تبریزی نقاش، صفی‌الدین ارموی، قطب‌الدین شیرازی و گردهمایی بین‌المللی مكتب اصفهان، اقدام به برگزاری گردهمایی بین‌المللی مكتب شیراز (سده‌های هفتم، هشتم و نُهم هجری قمری) در حوزه‌های مختلف هنر، ادب و اندیشه در 13 و 14 آذر 1387 در تهران و در 16 و 17 آذر 1387 در شیراز كرد. همایش‌های برگزار شده به این شرح بودند: همایش نگارگری، همایش خوشنویسی، همایش هنرهای صناعی، همایش موسیقی، همایش معماری و شهرسازی، همایش حكمت و عرفان هنری، همایش ادبیات و زبان شناسی و همایش نسخه‌شناسی.
این همایش با حضور محققانی از كشورهای مجارستان، فرانسه، تونس، امریكا، ژاپن، گرجستان، تاجیكستان، تركیه و آذربایجان گشایش یافت. فرانسیس ریشارد و پل بالا‌ن فات از فرانسه، زانتو ایوان از مجارستان، محمود قطاط از تونس، آلن گادلا‌س، كارل ارنست، النور سیمس و ریچارد پارسونس اسكات از امریكا، آیانو ساساكی از ژاپن، جمشید گیونا شویلی از گرجستان، مقدمه اشرفی و میرزا ملا‌احمداُف از تاجیكستان، لا‌له اولوك و كاندین نمی‌اوغلو از تركیه، الیور لیمن از انگلیس و جمیله حسن‌زاده از آذربایجان از جمله این استادان بودند.
در همایش نگارگری مكتب شیراز، محسن مراثی، عضو هیأت علمی دانشگاه شاهد، در اولین پانل نگارگری مكتب شیراز، گفت: “عاملی نظیر استفاده از قاب‌های مستطیلی، نوع تركیب‌بندی و درشتی پیكره‌ها باعث شده است، هنرپژوهان، نگارگری مكتب شیراز آل اینجو را تداوم سنت نقاشی دیواری ایران بدانند. اما نتایج تحقیقات نشان می‌دهد كه نگارگران- از حدود نیمه سده هشتم هجری قمری- ضرورت هماهنگی نوشته و تصویر را در كتاب‌آرایی دریافته و با ایجاد قاب‌های پلكانی، تصویر و متن را در هم تنیده‌اند. پس حتماً میان نقاش و خوشنویس پیوند وجود داشته است.” وی در ادامه افزود: “در نگارگری دوره آل اینجو، كامل‌ترین شیوه متن و نقش ایجاد و در دوره‌های بعد استفاده شده است.”
محسن مراثی درباره پایان توضیح داد: “نگارگری ایرانی در دوران شكل‌گیری خود از جنبه‌های مختلفی مانند طراحی، رنگ‌آمیزی، تركیب‌بندی و سایر عوامل هنری و زیبایی‌شناسانه تحول یافته است. یكی از مهم‌ترین جنبه‌های صوری نگارگری ایرانی تركیب‌بندی نوشته و تصویر در صفحه و در اصطلا‌ح امروزی صفحه است.”
در ادامه این مطلب، اصغر جوانی، عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان، در بررسی تطبیقی ریخت‌شناسی و گونه‌شناسی معراج حضرت محمد در مكتب شیراز، گفت: “معراج حضرت محمد از مضامینی است كه در كلا‌م حق تعالی اشارات و نشانه‌هایی روشن بر صحت آن آمده است. همین طور در خصوص تأویل و تفسیر آن، علما و اندیشمندان بزرگی مانند شیخ طوسی، فخر رازی، ابن سینا، سید قطب، علا‌مه طباطبایی و ... شرحی بر آن نوشته‌اند و بر اساس مجموعه آیات، روایات و تفاسیر در قرن‌های متعدد، هنرمندان صحنه‌هایی از این سفر اعجازآمیز را به تصویر كشیده‌اند.” او سپس به مقایسه چهار نگاره درباره معراج پرداخت: “یكی از كهن‌ترین نمونه‌های معراج، نسخه جامع‌التواریخ رشیدی است كه در تبریز مصور شده است. دومین نمونه به دوره ایلخانی و نگاره سوم معراج‌نامه شاهرخی است و آخرین نگاره به خاوران‌نامه دربار شیراز برمی‌گردد.
منصور حسامی، عضو هیأت علمی‌دانشگاه الزهرا، در دنباله برنامه، در تحلیل نگارگری شیراز اظهار داشت: “مكتب شیراز به دلیل خصوصیاتی چند به عنوان یكی از مهم‌ترین مجموعه‌های فرهنگی و هنری ایران در دوران اسلا‌می‌شناخته می‌شود. وضعیت جغرافیایی خاص این محدوده نسبت به تخت‌گاه دوران مغول یعنی تبریز و بغداد، باعث فراهم آمدن شرایطی شد كه هنرمندان ایرانی مورد حمایت حاكمان محلی قرار گیرند و تمام اینها به شكل‌گیری هنری پالا‌یش یافته با گرایش‌های ایرانی‌تر انجامید. از سوی دیگر، كاهش عناصری كه می‌توان آنها را وارداتی از هنر چین نامید، در نگاره‌های مكتب شیراز به نوعی متجلی شد كه حاصل آن در عهد تیموری مكاتبی را پایه‌گذاری كرد كه دارای خصلتی كاملا‌ً ایرانی است و تا مدت‌ها ادامه یافت.”
سپس پریساشاد قزوینی، عضو هیأت علمی‌دانشگاه الزهرا، عنوان كرد: ”یكی از روش‌های شناخت ویژگی‌های نقاشی ایرانی مطالعه و بررسی تطبیقی نسخ نگارگری دوره‌های مختلف با یكدیگر است. مطالعات تطبیقی، علا‌وه بر شناخت ویژگی‌های كلی اثر، جو حاكم بر هنرمندان هر دوره و هویت آنان را مورد ارزیابی قرار می‌دهد و راهكارهایی سازنده برای هنر معاصر ارائه می‌دهد.”
در دومین روز همایش خوشنویسی گردهمایی بزرگ مكتب شیراز، ابتدا میثم حسنخانی در مقاله خود با عنوان حكمت رنگ‌ونقش در تذهیب سوره حمد، دلیل ماندگاری نقش‌مایه‌ها و آرایه‌ها در آثار مكتوب و نسخه‌های خطی را چیزی جدا از نمایش نقش ظاهرشان بیان كرد و گفت: “این مهم زمانی درك می‌شود كه جزییات درونی، حرف‌ها و اشارات رازگونه آنها گشوده شود.” حسنخانی، برای دست‌یابی به این مهم به بررسی درون‌گرایانه جایگاه نقش‌ورنگ در تذهیب سوره حمد پرداخت و با انتخاب یك نسخه قرآن خطی مربوط به مكتب شیراز (قرن نُهم هجری قمری) و دوران حكمرانی اسكندرسلطان در صدد انطباق متافیزیك نقش‌ورنگ تذهیب این نسخه با تفاسیر عرفانی سوره حمد برآمد.
در دومین روز همایش خوشنویسی گردهمایی بزرگ مكتب شیراز، ابتدا میثم حسنخانی در مقاله خود با عنوان حكمت رنگ‌ونقش در تذهیب سوره حمد، دلیل ماندگاری نقش‌مایه‌ها و آرایه‌ها در آثار مكتوب و نسخه‌های خطی را چیزی جدا از نمایش نقش ظاهرشان بیان كرد و گفت: “این مهم زمانی درك می‌شود كه جزییات درونی، حرف‌ها و اشارات رازگونه آنها گشوده شود.” حسنخانی، برای دست‌یابی به این مهم به بررسی درون‌گرایانه جایگاه نقش‌ورنگ در تذهیب سوره حمد پرداخت و با انتخاب یك نسخه قرآن خطی مربوط به مكتب شیراز (قرن نُهم هجری قمری) و دوران حكمرانی اسكندرسلطان در صدد انطباق متافیزیك نقش‌ورنگ تذهیب این نسخه با تفاسیر عرفانی سوره حمد برآمد.
پس از سخنان حسنخانی، پروین مرتضایی درباره تجلی هنر خوشنویسی در دیوان غزلیات سعدی گفت: “مضمون‌سازی همیشه با اصطلا‌حاتی كه مرتبط با كاغذ، نسخه، قلم، بیاض، دفتر، سفینه، سطر، كلك و ... در شعر فارسی از گذشته مرسوم بوده، همراه بوده است.” مرتضایی با اشاره به رواج این موضوع در قرن هفتم، علت آن را گسترش خوشنویسی در این دوره و به كار گرفتن اصطلا‌حات آن در بین عموم مردم دانست و گفت: “در این میان، سعدی كه شعرش آینه تمام‌نمای فرهنگ و هنر جامعه ایرانی است، از این مسأله بركنار نبوده و با بهره‌گیری از واژگان مرسوم خوشنویسی به مضمون‌آفرینی هنری پرداخته است.”
دكتر سوسن بیانی، عضو هیأت علمی‌دانشگاه تهران، دیگر سخنران این همایش بود كه با عنوان جلوه خط در آثار فلزی مكتب شیراز به ارائه مقاله خود پرداخت. این پژوهشگر باستان‌شناس، در اثبات وجود عنصر فلز از گذشته‌های بسیار دور، به كتیبه‌ای در نزدیكی قلعه مرج در نزدیكی شهر بابك و مس و ذخایر فلزی موجود در آن حوالی، اشاره كرد و پس از بررسی آن نتیجه گرفت: یك حوزه وسیع و یك تشكیلا‌ت بزرگ، كه عهده‌دار پشتیبانی بوده،برای ساخت‌وساز آثار فلزی در ناحیه‌ای از شهر شیراز وجود داشته است.
سخنران بعدی مجید غلا‌می جلیسه از جای خالی نگارش تاریخ جامع خوشنویسی ایرانی- اسلا‌می و بررسی ویژگی خطوط در عصرها و مكان‌های مختلف، بررسی سیر تطور خوشنویسی و تهیه تذكره خوشنویسان به عنوان راهكار حل این معضالا‌ت در حوزه خوشنویسی نام برد. او همچنین، در جمع‌بندی سخنان خود به مجموع صدوهشت نسخه در شیراز طی این سه قرن، اشاره كرد. مهدی صحراگرد، آخرین سخنران این نشست درباره نقش كاتب در سطربندی و صفحه‌آرایی مصحف‌های مكتب شیراز، گفت: “نخستین اندیشه كاتبان وحی، كتابت متن قرآن به زیباترین صورت ممكن بود كه به پیدایش، وضع قواعد و گسترش قلم‌های مختلف خوشنویسی منجر شد.”
تهیه شده توسط: مجله تندیس
www.seemorgh.com/culture
اختصاصی سیمرغ