آشنایی با طرح و نقش فرش ایرانی

قصه از آنجا شروع شد كه یكی از گوشواره‌ هایم را گم كردم و برای پیدا كردنش آن قدر صورتم را از پهلو به فرش‌های خانه چسباندم كه دیگر حتی پرزهای رنگی آنها را به‌خوبی می‌شناختم

گوشواره پیدا نشد، اما به جای آن سؤالی در ذهنم پیدا شد! نقش فرش‌های خانه با هم فرق داشتند، چرا من نقش و رنگ قالی شش‌متری اتاق پذیرایی‌مان را از بقیه بیشتر دوست داشتم؟

گاهی چنان غرق یكنواختی می‌شوم كه باید تلنگری به یادم بیاورد چیزهایی كه خیلی به آنها نزدیك هستم ویژگی‌های خاصی دارند. مثلاً همین قالی؛ ما كه لحظه‌های زیادی از زندگی‌مان در كنار و روی این اثرهای با ارزش هنری كه سابقه چند هزار ساله‌ای را پشت سر دارند، می‌گذرد، تا به حال چند بار به طرح و نقش و رنگشان نگاه كرده‌ایم؟

به جای گوشواره گم‌شده رفتم به دنبال پاسخ سؤال جدیدم:
بهترین جا برای پیدا كردن جواب، كتابخانه بزرگ پدر بود. مطمئن بودم حتماً یك كتاب درباره قالی در آن پیدا خواهم كرد. با این حال اول رفتم سراغ فرهنگ معین. آنجا بود كه فهمیدم «فرش» یك كلمه عربی است به‌معنی هر چیز گستردنی، و قالی هم فرشی است كه با الیاف حیوانی مثل پشم و ابریشم و الیاف گیاهی مانند پنبه و كتان تهیه می‌شود. اطلاعات دیگری هم زیر كلمه قالی نوشته شده بود، مثلاً این كه قالی در دسته‌بندی هنرهای تصویری در رده منسوجات قرار دارد و عوامل تشكیل‌دهنده آن نقش، طرح، رنگ آمیزی، زمینه و بافت است. 

قالی خشتی

من كه فكر می‌كردم قالی بافتن خیلی ساده است، یواش‌یواش متوجه شدم كه این كار به این‌سادگی‌ها هم نیست. اولین مرحله آن ریسندگی و تهیه نخ برای درست كردن تار و پودهاست. تارهایی كه روی دار قالی بسته می‌شوند تا گره‌های رنگی را روی آنها بزنند و پودهایی كه لابه‌لای گره‌ها قرار می‌گیرند و آنها را به تارها محكم می‌كنند.

كتاب دیگری پیدا كردم كه راجع به قالی بود، با یك عالمه عكس. با دیدن چند عكس فهمیدم كه دار به دو صورت عمودی یا افقی روی زمین قرار می‌گیرد. گلوله‌های نخ‌های رنگی هم بر دار آویخته می‌شوند. در عكس دیگری دخترهایی با لباس‌های محلی پشت دار نشسته بودند و از روی نقشه‌ای كه جلویشان بود، قالی را می‌بافتند. تصور این كه یك قالی به این بزرگی با تك‌گره‌های بسیار بافته می‌شود، تنم را لرزاند.
 

دار قالی عمودی

هر چه بیشتر می‌خواندم فرق قالی اتاق پذیرایی را با قالی اتاق كتابخانه بیشتر می‌فهمیدم. اولی قالی تبریز بود و دومی قالی خشتی ساروق؛ چون قالی‌های ایرانی بیشتر به محل بافتشان مشهور هستند، مانند اصفهان، كاشان، مشهد، تبریز، ساروق و ... اما در كنار این تقسیم‌بندی، تقسیم‌بندی دیگری بر اساس شكل و طرح قالی نیز وجود دارد. من توانستم طرح‌های زیر را به‌خاطر بسپارم:

طرح شاه‌عباسی: اساس این طرح را گل و بته خاصی كه به «گل شاه‌ عباسی» معروف شده تشكیل می‌دهد. این گل به همراه اسلیمی‌ها و سایر نقش‌های معمول در قالی، نقش اصلی حاشیه و متن قالی را به‌وجود می‌آورند.
 

قالی با طرح گل‌های شاه عباسی

طرح اسلیمی: نقش اصلی این طرح شاخه‌های مارپیچی از طرح‌های تزیینی هستند كه با گل و برگ احاطه شده و انشعاب آنها به نقش اسلیمی ختم می‌شود. معروف‌ترین اسلیمی، اسلیمی دهن‌اژدری است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می‌شود و به‌صورت دهان اژدها در می‌آید.

طرح گلدانی: نقش اصلی این طرح، گلدانی است مزین به شاخه‌های گل. ممكن است یك گلدان بزرگ تمام قالی را بپوشاند یا نقش گلدان‌های كوچك در سراسر فرش تكرار شود.

طرح درختی: هرچند استفاده از طرح ساده و انتزاعی شاخه‌ها در قالی ایران بسیار معمول است، اما نقش‌های درختی به فرم‌های طبیعی شباهت زیادی دارند. در این طرح شكل درخت و شاخ‌وبرگ و بته‌ها نقش اصلی را تشكیل می‌دهند. گاهی در میان شاخ و برگ درخت‌ها، پرندگان و در پای آنها حیوان‌های وحشی دیده می‌شود كه در این صورت به طرح آن،«درخت حیوان‌دار» می‌گویند.

طرح شكارگاه: مانند طرح درختی حیوان‌های موجود در این طرح بسیار نزدیك به طبیعت رسم و بافته می‌شوند. شكارگاه خشتی، شكارگاه لچكی و شكارگاه افشان از انواع طرح‌های فرعی این طرح هستند.

طرح بته‌ای: اساس این طرح را نقش سرو خمیده (یا همان بته) كه از قدیمی‌ترین نقش‌های ایرانی است تشكیل می‌دهد. در قالی ایرانی این طرح شكل‌ها و اندازه‌های متنوعی دارد. بعضی از طرح‌های مشهور بته عبارت اند از: بته‌جقه، بته سرابند، بته‌خرقه‌ای، بته قلمدان اصفهان، بته سنندجی و بته افشاری.

قالی بته جقه ای

طرح خشتی: در این طرح، قالی با شكل‌‌های هندسی مربع و لوزی شبكه‌بندی شده است و داخل هر یك از خانه‌های این شبكه نقش‌هایی متنوع دیده می‌شود، نقش‌هایی مثل گلدان گل، بته، شاخه گل، درخت‌های گوناگون، به‌خصوص سرو و بید و پرندگان. این‌خانه‌ها به گونه‌ای طراحی می‌شوند كه هر كدام از نظر شكل و محتوا از خانه‌های كناری‌اش كاملاً جداست.

طرح محرابی: الهام‌بخش طراحان نقش قالی در به وجود آوردن این طرح، شكل محراب است. متن فرش‌های محرابی گاهی ساده و بدون نقش و گاهی پوشیده از نقش‌ها و گل‌های شاه‌‌عباسی است. در برخی دیگر از انواع این طرح، در متن محراب، نقش گلدان با شاخه‌های گل یا قندیلی آویزان از سقف محراب دیده می‌شود.

قالی محرابی

در دشت همیشه‌سبز قالی، آرام قدم می‌زنم و به هزاران هزار گره‌رنگ‌به‌رنگ چشم می‌دوزم و به‌دست‌هایی كه با ظرافت هر چه تمام‌تر گره در گره زده‌اند، آفرین می‌فرستم. فقط یادم باشد این بار قدم‌هایم را نرم‌تر بر گل‌ها بگذارم، مبادا گره‌های ظریف زیر پاهایم بشكند.

گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
منبع: hamshahrionline.ir