صنایع‌دستی بوشهر در یک نگاه

 

صنایع‌دستی بخشی از هنر ـ صنعت ملی ایرانیان است که به لحاظ برخورداری از ارزش‌های والای فرهنگی و هنری و تبلور ذوق و اندیشه در تولید آن علاوه بر جنبه مصرفی دارای ارزش هنری و قابلیت صادراتی است و متناسب با امکانات و مواد اولیه موجود در گوشه و کنار سرزمین پهناور ایران از دیرباز رایج بوده است.

ایران از کشورهای اصلی تولیدکننده‌ محصولات صنایع‌دستی در جهان محسوب می‌شود که از لحاظ فرش و تنوع تولیدات رتبه نخست را دارد و از اعضای مهم شورای جهانی صنایع‌دستی محسوب می‌شود.

 

تولید صنایع‌دستی به دلیل عدم نیاز به سرمایه‌گذاری زیاد و تکنولوژی پیچیده‌ وارداتی، وفور مواد اولیه مورد نیاز آن در داخل کشور، سهولت آموزش،‌ برخورداری از مزیت‌های نسبی و ارزش افزوده بالا و بالاخره بهره‌مندی از ارزش‌های هنری و قابلیت صادراتی طی سالیان متمادی بیشترین حجم اشتغال را در کشور به خود اختصاص داده و مهمترین محصول صادرات غیرنفتی ما بوده است.

سهـم صنایع‌دستـی در تولید ناخالـص ملی حـدود 3 درصـد و میـزان اشتغال به این صنعت با احتساب کارگاه‌های تولید فرش و مشاغل وابسته به آن قریب 5/2 میلیون نفر برآورد می‌شود که مبین اهمیت نقش و جایگاه این هنر ـ ‌صنعت اصیل و ملی ماست.

 

برای بررسی جایگاه صنایع دستی در استان بوشهر آشنایی با وضعیت طبیعی، اقلیمی، اجتماعی و اقتصادی آن ضروری به نظر می‌رسد. استان بوشهر با مساحتی درحدود 23 هزار و 167 کیلومتر مربع در جنوب ایران واقع شده است که از شمال به استان‌های خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد، از جنوب و مغرب به خلیج فارس و قسمتی از استان هرمزگان و از مشرق به استان فارس محدود می‌شود.

آب و هوای آن بسیار گرم و بیابانی و در مناطق ساحلی نمناک و مرطوب و میزان بارندگی ناچیز است. استان بوشهر با داشتن سواحل طولانی در کنار خلیج فارس و ممالک عربی مجاور دارای سوابق درخشان فرهنگی و تاریخی است و بدلیل اهمیت سوق الجیشی آن همواره مورد طمع و تهاجم بیگانگان قرار داشته است اما ساکنان مسلمان و دلاور آن که از دیر باز بدلیل آشنایی با سختی‌های طبیعت به دلیری و شجاعت مشهور بوده‌اند محکم و استوار در برابر آنان ایستاده‌اند که از آن جمله نام شهید رئیسعلی دلواری قهرمان نهضت ضد استعماری مردم جنوب ایران بر تارک آنان می‌درخشد.

 

در هر حــــال استان بوشهر بدلیل شرایط خاص اقلیمــی و جغرافیائی و کمبود نزولات جوی و شوری آب و خاک آن بامحدودیت‌هائی در زمینه کشاورزی و صــــنعت مواجه بوده است. دریا و داد و ستد نقش عمده‌ای در زنـــدگی اقتصادی مردم دارد.

از طرفی وجود منابع و مواد اولیه مورد نیاز جهت تولید مصنوعات دســــــت ساز مانند پشم و موی دام‌های اهلی، برگ و الیاف درخت خرما، حصیر و گیاهان خودرو در مناطق باتلاقـی، صدف و گوشواره‌های دریائی سبب شد تا مردم به دلیل کوتاه بودن فصل کشاورزی با استفاده از این منابع به تولید کالاهائی مانند قالی، قالیچه، گبه، گلیم، عبا، اجناس حصیری سفال و سرامـــــــیک، کــــــالاهای تزئینی و مصنوعــــــات صدفــــی و دریائـــی بپــــــــردازند و علاوه بررفع نیــــــــاز خودبخــشی از آنرا در بازارهای دیگر بفروش برسانند.

 

لذا صنایع دستی از دیر باز در میان مردم استان بوشهر و بویژه زنان و دختران آن شناخته شده و رایج بوده است و به جرات می‌توان گفت مهمترین شغل زنان و دختران بویژه در مناطق روستائی بـافندگی و تـولید صنایع‌دستی است زیـرا اگر مردان به دریا نوردی و صیادی و داد و ستد می پرداخته‌اند زنان و دختران آنها نیز علاو بر کار در مزارع و نخلستان‌ها و دامداری، با تولید مصنوعات دست ساز در تامین معاش خانواده مشارکت داشته‌اند.

همچنین عشایر کوچ رو که بتدریج در نقاط مختلف استان ساکن شده‌اند از ماهرترین بافندگان فرش و زیراندازها بوده اند که درمیان آنان نیز بافندگی حرفه زنانه محسوب می‌شود.

 

گستردگی و فراوانی مواد اولیه مورد نیاز مصنوعات صنایع‌دستی در نقاط مختلف استان سبب شده است تا تولید این محصولات نیز کم و بیش در همه مناطق رواج یابد و امروزه به‌رغم دگرگونی‌های فراوانی که در شئونات زندگی مردم رخ داده است همچنان رایج باشد.

علاوه بر آن صنایع‌دستی به عنوان یک محصول فرهنگی و سهم بالای آن در تولید ناخالص ملی و صادرات غیر نفتی و نیز ایجاد کار و در آمد بویژه برای اقشار محروم و روستائی و وجود زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی جهت آموزش فنون تولیدی و عدم نیاز به سرمایه زیاد و تکنولوژی پیچیده کماکان ازجایگاه ارزنده‌ای برخوردار است.

 

همراه با تغییر و تحولات اقتصادی و اجتماعی سال‌های اخیر صنایع دستی نیز دستخوش تحولاتی شده است که به رونق و گستردگی بیشتر بعضی رشته‌ها مانند گلیم‌بافی و گبه‌بافی و رکود و فراموشی برخی دیگر مانند گیوه‌دوزی و نمد مالی و سفالگری شده است.

در شرایط فعلی که مساله بیکاری و ایجاد اشتغال مولد همراه با افزایش تولید داخلی و توسعه صادرات غیر نفتی و فراهم کردن زمینه مشارکت زنان در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی مهمترین دغدغه‌های مسئولان و رئوس اهداف برنامه‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور را تشکیل می‌دهد، توجه به صنایع‌دستی و اهمیت آن به دلیل ویژگی‌های منحصر به فردش بیش از پیش شده است زیرا صنایع دستی علاوه بر جاذبه‌های هنری وفرهنگی و سهولت آموزش و فراگیری آن دارای کمترین هزینه سرانه آموزش و کمترین هزینه ایجاد یک فرصت شغلی در میان بخش‌های مختلف فعالیت‌های صنعتی را دارا است.

 

در حال حاضر نزدیک به 30 هزار صنعتگر بافنده بصورت بالقوه در استان بوشهر سکونت دارند که از این تعداد نزیدک به 12 هزار نفر کم و بیش به فعالیت مشغولند و سالیانه حدود 25 هزار متر مربع گلیم و گبه مرغوب و صادراتی به ارزش تقریبی 2 میلیون دلار توسط آنان انجام می‌شود.

همچنین در نوار طولانی ساحلی استان تولید گرگور که وسیله‌ای جهت صید ماهی است توسط مردان صنعتگر انجام می‌گیرد.

 

استقابل چشمگیر داوطلبان از اقشار مختلف مردم برای آموزش و فراگیری رشته‌های مختلف صنایع‌دستی از قبیل بافندگی، گلسازی، عبابافی، معرق، صنایع چوب و کالاهای تزئینی و نیز صدور مجوزهای تاسیس کارگاه صنایع‌دستی حکایت از جاذبه‌های فراوان صنایع‌ستی و جایگاه آن نزد مردم دارد.

شاخص ترین محصول صنایع‌دستی استان بوشهر نوعی فرش به نام گبه و پس از آن گلیم بوشهر است که بدلیل کیفیت برتر بافت و شادابی طرح و رنگ از بهترین انواع گلیم و گبه تولیدی در کشــــور و از محصولات مهم صادراتی استان محسوب می‌شود.

 

گرگور که از وسایل صید ماهی است و با سیم فلزی گالوانیزه و به شکل یک نیم کره توری توسط مردان بافته می‌شود در سواحل طولانی استان کاربرد فراوان دارد و قادر است اشتغال قابل توجهی را ایجاد کند.

حصیربافی نیز که بدلیل وفور برگ و الیاف درخت خرما و گیاهان خودرو در مناطق وسیعی از استان رایج بوده است، امروزه بدلیل جایگزینی کالاهای دیگر به ویژه برای سقف و کف خانه‌های روستایی از میزان آن کاسته شده است.

 

تولید کالاهای صدفی و تاکسیدرمی که به لحاظ فراوانی صدف و گوشواره‌های دریایی از دیر باز رایج بوده است از جمله مصنوعاتی است که در صورت توجه بیشتر و آموزش روش‌های پیشرفته و ارتقای کیفی آن می‌تواند بازار داخلی و صادراتی قابل توجهی را به دست آورد.

تولید کالاهای چوبی و به ویژه ماکت لنج و کشتی که مردم این دیار آشنایی دیرینه‌ای با آن دارند از جمله محصولات زیبا و با کیفیت قابل قبولی است که نیز می‌تواند صادرات خوبی را به همراه داشته باشـــــد.

 

در سال‌های اخیر گرایش جوانان به ویژه دختران ساکن در مناطق شهری به رشته‌های جدید صنایع‌دستی مانند گلسازی، معرق چوب و حجم سازی و عروسک سازی قابل توجه است که مدیریت صنایع‌دستی استـان نـیـز کلاس‌های آموزشی ذیربط را در برخی مناطق دایر کرده است.

چنانکه می‌دانیم صنایع دستی بدلیل برخورداری از ارزش‌های والای فرهنگی و هنری و تبلور ذوق واندیشه در تولید آن به مثابه شناسنامه هویت قومی و میراث ‌فرهنگ مردم مناطق مختلف کشور است.

 

در استان بوشهر نیز مردم مسلمان و با ایمان که صعوبت سرزمین گرم و سوزان و درخشندگی آفتاب و استواری نخل‌ها و پاکی دریا‌های بیکرانش همراه با فرهنگ و تمدن دیر پای آن ساختار فکری و فرهنگی و اجتماعی آنرا پدید آورده بر روحیات و ذوق و اندیشه آنان نیز تاثیر گذاشته است که طبعاً انعکاس آن در مصنوعات دست ساز به چشم می‌خورد.

به دلیل اهمیت حیاتی آب در منطقه خشک و سوزان بوشهر تولید کالاهائی که در نگهداری و خنک نگهداشتن آب موثر باشد سبب پیدایش سفالگری و کوزه‌گری شده است.

 

هچنین تولید عبای بسیار مرغوب که به دلیل لطافت و استحکام و نیز دوام و ثبات رنگ در نوع خود منحصر بفرد است متاثر از تقاضای مردم مسلمان و تجار با ایمان آنجا و نیز مشتریان مسلمان کشورهای عربی مجاور بوده است.

همچنین در تولید گبه و گلیم بوشهر که شاخص‌ترین مصنوعات دست ساز این مردم است نوعی نقش‌پردازی سنتی با الهام از طبیعت سرزمین بوشهر به چشم می‌خورد که در عین سادگی از شادابی و جلوه خاصی به همراه کیفیت برتر بافت آن برخوردار است.

 

به عبارت دیگر همان شکوه و صلابتی که دآثار تاریخی و نیز معماری سنتی بوشهر همراه با هماهنگی ممتازش با شرایط اقلیمی دیده می‌شود در مصنوعات صنایع‌دستی نیز مشهود است.

طرح‌های بدیعی که در گلیم و گبه بوشهر بانمادهای لنگر، خورشید، دریا، نخل و ماه به چشم میخورد حاکی از تاثیر شرایط زندگی و انعکاس روحیات مردم در تولیدات این سرزمین است.

 

لذا بطور کلی کیفیت برتر بافت، شادابی طرح و رنگ، سادگی و صلابت طرح‌ها و استحکام مصنوعات و ثبات رنگ‌ها، تنوع طرح و رنگ ویژگی‌های ارزشمند صنایع‌دستی مردم بوشهر است که وجه تمایز آن از نمونه‌های مشابه تولیدی در سایر نقاط کشور است.

عبای شتری بوشهر نیز که از پشم و کرک شتر جوان تهیه و به شیوه سنتی بافته می‌شود در نوع خود منحصر بفرد و بهترین نوع عبای تولیدی است که مشتریان فراوانی نیز در داخل و ممالک عربی مجاور دارد.