داستان یوسف و زلیخا چقدر واقعیت دارد؟

ازدواج به سبک کنعانی

سریال یوسف پیامبر علیه السلام به قسمت‌های آخر رسیده، هم داستان و هم موج آن دو اوج است آیا از این موج فرهنگی خوب استفاده شده؟
«دیدی زلیخا جوون شد؟»، «یعنی می‌خوان با هم عروسی کنن؟»، این جور حرف‌ها این روزها در کنار بحث‌ها درباره علی دایی، تیم ملی، انتخابات و... جزو بحث‌های داغ و جذاب بین مردم است. سریال یوسف پیامبر علیه السلام که مدت‌هاست بلامنازع در صدر سریال‌های پر بیننده تلویزیون جا خوش کرده، در روزهای آخر به قسمت‌های حساسی  از ماجرای یوسف می‌پردازد؛ ازدواج با زلیخا.

در کنار موج داخلی خود سریال، برآیند بیرونی آن به جز ماجرای پیامک‌ها، به محصولات جانبی مثل سینی و... رسیده، تعداد زیادی پایه بازدید از لوکیشن سریال شده اند اما آیا این نهایت استفاده ما از یک موج فرهنگی است؟ آن هم سریالی مذهبی با قصه ای قرآنی که با برنامه ریزی مناسب می‌توانست بستر خوبی برای آشنایی هر چه بیشتر مردم با مفاهیم قرآنی و مذهبی باشد. این پرونده نگاهی دارد به ماجرای یوسف و زلیخا و مقایسه استفاده ما از موج فرهنگی و خارجی‌ها، قضاوت با خودتان.

افسانه یا واقعیت؟

* گشتی در منابع تاریخی برای پیدا کردن ردپاهای ماجرای خواستگاری آسنات از زلیخا و ازدواج یوزارسیف با زلیخا.
این شب‌ها، داغ ترین موضوع برای بینندگان وفادار تلویزیون، موضوع ازدواج یوسف و زلیخا است که آن طور که سایت خبری سیما فیلم خبر داده، حداکثر تا آخر این ماه تکلیفش معلوم خواهد شد. حالا همه می‌خواهند بدانند که ماجرا چه خواهد شد. آیا واقعا ً یوزارسیف با زلیخا ازدواج می‌کند؟ آن وقت زن اولش آسنات را چه کار می‌کند؟... ماجرای این سؤال‌ها وقتی داغ تر می‌شود که بدانیم موضوع ازدواج یوسف و زلیخا اصلا ً در قرآن نیامده است.
در بین 80 منبعی که در پایان سریال «یوسف پیامبر علیه السلام» به عنوان منبع تحقیق آمده، بدون شک مهم ترین منابع کتاب‌های مقدس ادیان هستند. در قرآن، داستان حضرت یوسف علیه السلام در سوره ای به همین نام آمده و آن بخشی از روایت سریال که طبق داستان قرآن همان حدیث به چاه انداخته شدن یوسف توسط برادران تا عزیز مصر شدن یوسف است. بعد از این قسمت، فقط داستان آمدن برادران به مصر در قرآن آمده و خبری از زلیخا یا ازدواج دیگری نیست. در روایت قرآن، از آیه 35 سوره یوسف که مجلس دست بریدن زنان مصری تمام می‌شود، دیگر از زلیخا خبری نیست.

در روایت «سفر پیدایش از عهد عتیق» با آنکه داستان جزئیات بسیار بیشتری دارد و ما تا اسم نوه‌های یعقوب و یوسف را هم می‌خوانیم و سرگذشت یوسف تا آخر عمر و 110 سالگی بازگو شد، یوسف فقط آسنات ازدواج می‌کند و باز هم از زلیخا بعد از زندان افتادن یوسف خبری نیست. جالب اینکه در این 2 منبع اصلی، زن عزیز مصر یا زن پوتیفار هیچ اسمی ‌ندارد.

منابع تاریخی: زلیخا وارد می‌شود
دسته دیگری از منابع سریال، کتاب‌های تاریخی قدیمی ‌هستند که باز در میان آنها هم عده ای مثل «تاریخ یعقوبی» یا «مروج الذهب» (که اولین و دومین تاریخ نگاری‌های مسلمان‌ها هستند) اشاره‌ای به زلیخا و ازدواج یوسف با او ندارند. تاریخ طبری و تاریخ ابن اثیر، قدیمی‌ترین منابعی هستند که داستان این ازدواج را آورده اند. طبری (در قرن 3 هجری) نوشته که بعد از اینکه یوسف از زندان درآمده و به قدرت رسید، عزیز قبلی مصر هم مرد و پادشاه مصر همسر او را به ازدواج یوسف در آورد. در این روایت اسم همه شخصیت‌ها اسامی ‌عربی است؛ مثلا ً فرعون مصر، ریان بن ولید نام دارد و به جای زلیخا، «راعیل» آمده. این روایت را نیم قرن بعد ابن اثیر عینا نقل کرده و تنها در قرن 6 هجری است که زلیخا در «قصص الانبیاء» به ازدواج یوسف درمی‌آید. در این روایت‌های تاریخی هم یوسف زن دیگری ندارد.

منابع حدیثی: زلیخا پیر می‌شود
دسته سوم منابع سریال، منابع حدیثی هستند که بیشترشان بعد از آن تاریخ نگاری‌های اولیه جمع‌آوری شده اند. از بین این منابع، دسته ای مثل «نهج البلاغه» اصلا ً بحثی در مورد ازدواج یوسف ندارد. قدیمی‌ترین منبع حدیثی «منتخب الانوار المضینه» (نوشته شده در قرن 8) است که می‌گوید زلیخا بعد از عزیز مصر پیر و شکسته شده و از شدت فقر و گرسنگی سراغ یوسف می‌آید و یوسف دستور کمک به او می‌دهد و بعد هم با او ازدواج می‌کند. علت این ازدواج را شیخ حرعاملی در «علل‌الشرایع» و علامه مجلسی در «بحارالانوار» (هر دو متعلق به قرن 10) این طور روایت کرده اند که زلیخا وقتی پیش یوسف آمد، خواند که «منزه است خدایی که پادشاهان را به خاطر گناهانشان ذلیل می‌کند و بردگان را به خاطر اطاعتشان پادشاه می‌سازد» یوسف فهمید که او به راه راست درآمده. از او پرسید که: تو چرا این قدر مرا دوست داری؟ زلیخا گفت: به خاطر زیبایی رویت. یوسف گفت: در آخر‌الزمان پیامبری می‌آید که از من زیباتر و نیکو خلق تر است. زلیخا گفت: راست می‌گویی چون اسم این پیامبر را که گفتی در قلبم محبتی احساس کردم. خداوند هم به خاطر دوستی پیامبر به یوسف دستور داد با زلیخا ازدواج کند. در این روایت هم یوسف زن دیگری ندارد.

منابع تفسیری: همان یک حدیث
دسته بندی از منابع سریال، تفسیرهای قرآن هستند. معمولا ً تفسیرهای قدیمی ‌مثل تفسیر طبری و سورآبادی، داستان تاریخ طبری را تکرار کرده اند. تفسیرهای جدیدتری مثل «تفسیر مجمع البیان» و «تفسیر نورالثقلین» همان حدیث بحارالانوار را آورده اند. اما تفسیرهای جدیدتر مثل «تفسیر المیزان» علامه طباطبایی و «تفسیر نمونه» آیت الله مکارم شیرازی این حدیث را نقل نکرده اند.

منابع ادبی: سریالی ترین نمونه‌ها
در ته فهرست منابع سریال «یوسف پیامبر علیه السلام»، «ابیاتی از ابوسعید ابوالخیر، فردوسی، پروین اعتصامی ‌و جامی» ذکر شده است. گذشته از اینکه ابوالخیر و خانم اعتصامی ‌اصلا ً شعری درباره یوسف پیامبر علیه السلام ندارند و نادرستی انتساب منظومه ای با عنوان «یوسف و زلیخا» به فردوسی امروز اثبات شده است، اما نباید از این نکته بگذریم که «یوسف و زلیخا»‌های ادبیات شبیه‌ترین متون کهن به ماجرایی هستند که در سریال اتفاق می‌افتد. در «یوسف و زلیخا» جامی‌ (سروده شده در قرن 9) داستان اصلا ً داستان همین آشنایی و عاشقی و دلدادگی زلیخا به یوسف است و در آن از سفر برادران به مصر هیچ نشانی نیست. در روایت جامی، بعد از به قدرت رسیدن یوسف، عزیز مصر می‌میرد، زلیخا، تنها و پیر می‌شود، چند بار سر راه یوسف می‌رود و او را نمی‌تواند، ببیند، به خانه می‌رود و بت‌هایش را می‌شکند و این طوری خدا به او التفات می‌کند تا اینکه روزی دربان کاخ (و نه زن اول یوسف که در این روایت او زن دیگری ندارد)، زلیخا را پیش یوسف می‌برد و اول یوسف او را نمی‌شناسد و خلاصه همان ماجراهای فیلم. غیر از جامی، شاعران دیگری هم که منظومه «یوسف و زلیخا» نوشته اند، چیزهایی شبیه به همین آورده اند که قدیمی‌ترین نمونه اش قاضی ضریر ترک زبان است که در قرن 7 یک «قصه یوسف» به زبان ترکی گفته بود. اما نکته در اینجاست که حتی در این روایت‌های نزدیک به سریال هم یوسف زن دیگری جز زلیخا ندارد. این روایت‌هایی که گفتیم نشان می‌دهد احتمالا ً روایت آقای سلحشور اولین روایتی است که در آن یوسف پیامبر 2 بار ازدواج می‌کند.

بیشتر بدانید : بدرقه «یوسف پیامبر» با عكس‌هایی ویژه از این سریال

بیشتر بدانید : خاطرات ایناروس از سریال یوزارسیف!

بیشتر بدانید : تور یک روزه به کاخ آمن‌حوتپ با ایناروس!!

بیشتر بدانید : خطای ۳۰۰ ساله در مجموعه یوسف پیامبر(ع)!!

گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
منبع: هفته نامه همشهری جوان/ شماره 207
بازنشر اختصاصی سیمرغ