چند سال است که در آستانه نوروز برخی از افراد در ستیز با آیین‌های شاد نوروزی خواستار برچیدن سفره هفت‌سین و حذف سبزه و ماهی قرمز هستند و برای دست‌یابی به این خواسته‌ها از انتشار هرگونه خبر جعلی یا گزارش نادرست نیز فروگذار نمی‌کنند
ماهی نماد آگاهی و معرفت: از تندیسک هخامنشی تا ظروف ساسانی
دکتر شاهین سپنتا پژوهشگر و فعال میراث فرهنگی و محیط زیست اصفهان در یادداشتی که در زمینه ماهی قرمز در سفره هفت سین در اختیار چمدان گذاشت نوشت:
چند سال است که در آستانه نوروز برخی از افراد در ستیز با آیین‌های شاد نوروزی خواستار برپانشدن جشن چهارشنبه سوری و برچیدن سفره هفت‌سین و حذف سبزه و ماهی قرمز سفره هفت‌سین و خرافه خواندن «سیزده‌به‌در» هستند و برای دست‌یابی به این خواسته‌ها از انتشار هرگونه خبر جعلی یا گزارش نادرست نیز فروگذار نمی‌کنند. اینان در ستیز با ماهی قرمز، یک سال احتمال بیماریزا بودن ماهی قرمز و سال دیگر جوان بودن این سنت و سال بعد وارداتی بودن آن از چین را مطرح کردند که همه این موارد از سوی پژوهشگران و صاحب‌نظران کاملا رد شده است. چنان که گفته شد یکی از این اظهارنظرهای اشتباه، عدم سابقه تاریخی آشنایی ایرانیان با ماهی قرمز و ورود این گونه جانوری در صد سال پیش از چین به ایران است.
بیشتر بدانید : تنگ ماهی؛ میهمان ناخوانده سفره هفت سین/ ماهی قرمز با چای از چین آمد!!
پیشینه آشنایی ایرانیان با ماهی قرمز
اما بررسی‌های اخیر نشان می‌دهد که ایرانیان بیش از ۲۵۰۰ سال پیش با ماهی قرمز آشنایی داشته‌اند. ماهی قرمز (زرماهی، طلاماهی، ماهی سرخ، ماهی طلایی، ماهی گلی، ماهی حوض) یا Gold fish با نام علمی Carassius auratus auratus گونه‌ای ماهی از سردهٔ کپورچه‌هاست. گرچه این کپورچه‌های زیبا را در زبان فارسی «ماهی قرمز» و در زبان انگلیسی «گلدفیش» یا «طلاماهی» می‌نامند اما به رنگ‌های گوناگونی همچون طلایی، قرمز نارنجی، نقره‌ای، خاکستری، قهوه‌ای و سفید و سیاه در فرم‌ها و اندازه‌‌های متنوع پرورش داده شده‌اند که بیشتر جنبه تزئینی دارند.
چند سال است که در آستانه نوروز برخی از افراد در ستیز با آیین‌های شاد نوروزی خواستار برچیدن سفره هفت‌سین و حذف سبزه و ماهی قرمز هستند و برای دست‌یابی به این خواسته‌ها از انتشار هرگونه خبر جعلی یا گزارش نادرست نیز فروگذار نمی‌کنند.
بیشتر بدانید : ماهی قرمز سفره هفت سین از کجا آمده ؟
ماهی قرمز هفت سین
در فلات تشنه ایران، هنرمندان آرزوی آب و تقدس آب را را با نماد ماهی بر کوزه‌ها نقش بستند، نقشی که یادآور برکت و روزی است. افزون بر این آب، باد، خاک و آتش نزد ایرانیان چهار عنصر مقدس هستند و ماهی در نقش نماد آب با ایزد بانوی آب‌ها «آناهیتا» همراه می‌شود و به عنوان مظهری از برکت و باروری نقشی مقدس می‌یابد و در جایی دیگر، دو ماهی کَر (kara) یا اَرَز (araz) نقش نگاهبان ریشه‌های درخت زندگی را که در درون آب ریشه دوانده است، بازی می‌کنند. به این‌سان نقوش ماهی علاوه بر نقش تزیینی، سرور آفریدگان آبزی و نمادی از ژرف نگری و تیزبینی بوده و در جای جای ایران زمین و در دوره‌های مختلف بر اشیای گوناگون نقش می‌شوند.
آثار تاریخی به دست آمده در مرزهای پهناور ایران فرهنگی که امروز در موزه‌های بزرگ جهان نگهداری می‌شوند نشان می‌دهند که مردمان ساکن در فلات ایران هزاران سال است که با گونه‌های مختلف ماهی به ویژه ماهی قرمز آشنایی داشته‌اند و بر خلاف تصور رایج به احتمال زیاد این ماهیان از ایران به چین رفته‌اند و در آنجا مورد بارپروری و به‌گزینی قرار گرفته‌اند. از میان صدها اثر تاریخی به دست آمده در این یادداشت برخی از مهمترین نمونه‌های یافت شده معرفی می‌شوند.
تندیسک ماهی قرمز در دوره هخامنشی
یکی از این نمونه‌ها، تندیسک ماهی قرمز مربوط به دوران هخامنشی است. این تندیسک طلایی یکی از اشیاء «گنجینه آمودریا» است که از محوطه باستانی «تخت قباد» به دست آمده است. گنجینه آمودریا (Oxus Treasure) شامل بیش از ۱۷۰ مورد از اشیاء ارزشمند متعلق به دوران هخامنشیان است که در حال حاضر در «موزه بریتانیا» و همچنین «موزه ویکتوریا و آلبرت» نگهداری می‌شود. اشیاء این گنجینه بیشتر طلا و نقره هستند و به سده‌های پنجم تا چهارم پیش از میلاد مربوط می‌شوند. اشیا و سکه‌های طلا و نقره گنجینه آمودریا (رود جیحون) مهمترین دفینه آثار فلزی کشف شده از دوران هخامنشیان است که حدود سال‌های ۱۸۷۷ و ۱۸۸۰ میلادی نزدیک محل تخت کواد (قباد) به دست آمده است.
«تخت کواد» با ویرانه‌هایی در حدود یک کیلومتر مربع در واقع یکی از دو قلعه نظامی مهم در ساحل شمالی آمودریا (رود بزرگی که از کوه‌های پامیر سرچشمه گرفته و به دریای آرال می‌ریزد) بوده که در آن زمان بخشی از شاهنشاهی پهناور هخامنشی به شمار می‌رفته است. به نظر می‌رسد که این دفینه در میانه سده چهارم پیش از میلاد دفن شده است.
تندیسک ماهی قرمز در دوره هخامنشی
گنجینه آمودریا توسط سه تاجر اهل بخارا، از اهالی روستایی در محل خریداری شده و پس از رهایی از دست راهزنان در «راولپندی» فروخته شد. ولی ژنرال «سر الکساندر کانینگهام» مدیر کل هیات احیاء آثار باستانی هندوستان، قسمتی از آنها را از دست سوداگران خارج کرد و به «سر اوگاستس ولاستون فرانکس» فروخت. او در سال ۱۸۹۷ میلادی و هنگام مرگ آنها را به موزه ملی بریتانیا اهدا کرد.
نمونه یاد شده، تندیسک ماهی قرمز یا (Gold fish) از جنس طلاست. این ماهی با ۲۴٫۲ سانتی‌متر طول و ۳۷۰ گرم وزن از جنس طلا ساخته شده و فلس‌ها و باله‌های آن با ظرافت طراحی شده و به وضوح قابل مشاهده است. در دهان این ماهی یک روزنه است و درون آن به صورت یک مجرا یا لوله توخالی است که احتمالا به عنوان لوله عطر یا روغن کاربرد داشته است و احتمالا با یک چوب‌پنبه و یا دری متصل به یک حلقه بسته می‌شده است و به عنوان یک آویز زینتی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. مجسمه زرین ماهی قرمز موزه بریتانیا در سال ۲۰۰۴ از سوی این موزه در نمایشگاهی با موضوع «نوروز و هفت سین» به نمایش گذاشته شد.
تندیسک ماهی قرمز به سبک ایلامی
نمونه دیگر، تندیسک نقره‌ای به سبک ایلامی ( عیلامی) متعلق به سال‌های ۶۰۰ تا ۹۰۰ پیش از میلاد است که نشان می‌دهد ایلامی‌ها نیز با «Gold fish» آشنایی داشته‌اند. ماهی در هنر ایلامی نمادی از آب و خدای آب و گاه نشانی از نزدیکی به آب است و در هر صورت ارتباطی با آب و دریا دارد. در مورد این مجسمه می‌توان احتمال داد که با ائا (Ea) یکی از خدایان سومریان در بین‌النهرین یا میان‌رودان که خدای دریاها و آب‌ها است رابطه دارد چون آب سمبل خدای ائا است. این سمبل متشکل از چند ردیف جریان آب موج‌دار است و اغلب در موج‌های آب تعدادی ماهی دیده می‌شود. ارتباط بین ایلام و بین النهرین باعث تبلور اعتقادات بین‌النهرین در هنر ایلام است و بر این اساس خدای دریاها و آب ها در بین النهرین که یکی از سمبل‌های آن ماهی است در نقش برجسته‌های ایلام یافت شده است.
عیلامی‌ها یا ایلامیان یکی از اقوام ساکن در سرزمین ایران بودند که از ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد تا ۶۴۰ پیش از میلاد بر بخش بزرگی از مناطق جنوب غربی فلات ایران حکومت می‌کردند. تمدن ایلام یکی از قدیمی‌ترین و نخستین تمدن‌های جهان است. بر اساس بخش‌بندی جغرافیایی امروز، ایلام باستان سرزمین‌های خوزستان، فارس، کردستان، ایلام و بخش‌هایی از استان‌های بوشهر، استان کرمان، لرستان، استان چهارمحال و بختیاری و کرمانشاه و در دوران‌هایی تا جنوب دریاچه ارومیه را شامل می‌شد.
ائا خدای میان‌رودان
این تندیسک نقره‌ای ماهی قرمز در «گالری برکات» نگهداری می‌شود. گالری برکات با مدیریت «فایض برکات» که شعبه‌ای در محله «می‌فر» در مرکز شهر لندن و شعبه دیگری در «بورلی هیلز» در« لس آنجلس» دارد، به خانواده یهودی هنر‌دوستی به نام «برکات» تعلق دارد که پنج نسل است به جمع آوری و داد و ستد عتیقه و آثار تاریخی اشتغال دارند و این گالری را ۱۰۰ سال پیش در بیت المقدس تأسیس کردند. چنان که گفته شد، اهمیت تندیسک‌های زیبای این ماهی‌های کوچک، زیر نفوذ باور به خدای بزرگ میان‌رودان، «ائا» است که آن را خدای عقل و خرد، خدای دریاها و آب‌ها و خدای خیر و شر دانسته‌اند.
ماهی عیلامی
پگانیست‌ها نیز ماهی را نماد الهه «مادر طبیعت» و نشانه باروری و زایش می‌دانستند. در دوره‌های بعد نیز که مسیحیت گسترش یافت، این باورهای کهن به مسیحیت منتقل شد و زمانی که هنوز صلیب به عنوان نشان مسیحی متداول نشده بود، در باور مسیحیان، ماهی نماد برکت، ایمان‌داری، رستگاری، و عروج عیسی بود و به عنوان نشان یک فرد مسیحی به کار می‌رفت و هنوز نیز متداول است.
نقش ماهی بر ظروف فلزی ساسانی
نمونه‌های دیگری از نقش ماهی بر آثار تاریخی ایران را می‌توان بر ظروف فلزی مربوط به دوره ساسانی دید که در آنها ماهی یا دو ماهی به عنوان نماد زندگی در درون آب به کار نگهبانی از ریشه‌های درخت زندگی که در آب ریشه دوانده است، مشغول هستند. ارتباط نقش شیر و گاو نیز با فلسفه نوروز قابل توجه است.
ظرف فلزی دوره ساسانی: ارتباط نقش شیر و گاو با فلسفه نوروز
بشقاب نقره قلمزنی با نقش دو ماهی در موزه آرمیتاژ در سن پترزبورگ
ظرف قلمزنی تاریخی با نقش ماهی
نقش ماهی بر سکه‌های مسی صفوی
نمونه‌های دیگر، نقش ماهی روی سکه‌های فلوس دوران صفوی است که به نظر این نگارنده به آیین نوروزی «طلب سلطانی» در دوره صفوی ارتباط دارد که دراویش عجم به هنگام نوروز مقابل کاخ شاه به طلب می‌نشستند و این کار را «طلب سلطانی» می‌نامیدند.
در دوران صفوی، سکه زر به نام اشرفی و سکه نقره بیستی، محمدی، شاهی و عباسی نامیده می‌شد و سکه‌های مسی، غازی نام داشت که معمولا به آنها فلوس می‌گفتند که همان پشیز یا پول سیاه است. بر روی سکه های فلوس معمولاً تصاویر مختلفی از حیوانات و اشکال بروج دوازده‌گانه را نقش می‌کردند که به نظر می‌رسد فلوس‌هایی که دارای نقش ماهی یا نقش گاو بر روی ماهی هستند به احتمال زیاد برای نوروز ضرب می‌شده‌اند و به آیین نوروزی «طلب سلطانی» نیز ارتباط داشته‌اند.
همچنین به نظر می‌رسد که نقش ماهی بر روی فلوس‌های ضرب شده به هنگام نوروز به نشانه برج حوت یا برج ماهی ( آخرین برج سال) صورت می‌گرفته است و اشاره به این باور کهن است که جهان بر شاخ گاو است و گاو بر پشت ماهی است و به هنگام نوروز در لحظه آغازین سال، گاو زمین را از یک شاخ به شاخ دیگر می‌اندازد. در زیر تصویر یکی از فلوس‌های دوره صفوی را می بینید که در اردبیل ضرب شده است و نقش گاو را که بر روی ماهی ایستاده نشان می‌دهد:
نقش ماهی بر سکه‌های مسی صفوی
نقش ماهی بر تبرزین دوره قاجار
استمرار تاریخی باورهای کهنی که بر بنیان آنها ماهی نماد «آگاهی و معرفت» است را تا دوران قاجار و بر سنگ نگاره‌هایی در خانه تاریخی حسین‌پناه در اصفهان متعلق به دوره فتحعلی شاه قاجار می‌توان دید.
نقش ماهی بر تبرزین دوره قاجار
در دو سنگ نگاره که در حیاط این خانه نقش شده است، تصویر دو درویش پرسه‌گرد دوده عجم را می‌توان دید که بر روی تبرزین هر دوی آنها نقش ماهی به عنوان نماد آگاهی و معرفت دیده می‌شود با این تفاوت که در سنگ نگاره سمت چپ، سر ماهی روی به بالا و در سنگ نگاره سمت راست، سر ماهی روی به پایین است.
نقش ماهی نماد «آگاهی و معرفت» بر تبرزین دوره قاجار
از آنجا که صوفیان، عارف کامل را به مناسبت این که در «بحر معرفت» مستغرق است، «ماهی» می‌نامند و غیر عارف کامل را به لفظ «جز ماهی» یاد می‌کنند، به نظر می‌رسد که نقش سمت چپ متعلق به درویشی است که در رتبه بالای خاکساری یا ماهی یا عارف کامل یا گل سپردگی قرار دارد و سنگ نگاره سمت راست مربوط به درویشی است که در مرحله پایین پیاله یا «جز ماهی» قرار دارد.
سنگ نگاره دوره قاجار با نقش ماهی
نقش ماهی بر حجاری دوره قاجار
سابقه بی‌مهری با دیگر حیوانات
البته بی‌مهری با گونه‌های مختلف جانوری به عنوان گنجینه‌های ارزشمند ژنتیکی در ایران با ماهی قرمز آغاز نشده و سابقه دارد. چنانکه امروز دیگر کمتر نامی از اسب ایرانی یا گربه ایرانی یا سگ ایرانی در میان است و مردم دیگر ملت‌ها این جانوران ارزشمند را از خانه اصلی‌شان در ایران بیرون برده‌اند و با پرورش، آنها را به نام خود کرده‌اند.
اسب ایرانی (Persian Horse) که در منطقه کوه‌های زاگرس پرورش یافته بود از غرب ایران به میان رودان و سپس عربستان و دیگر کشورهای عربی برده شد و به خاطر بی‌توجهی ایرانیان به نام اسب عرب معروف شد.
اسبچه ایرانی یا اسبچه کاسپیان (Caspian Horse) که اسب کوچک کرانه‌های دریای مازنداران است و با پیشینه‌ای نزدیک به سه هزار سال پیش از میلاد مسیح نیای بسیاری از اسبان جهان است و در بسیاری از سنگ نگاره‌های تاریخی ایران نقش شده است، تنها نزدیک به چهار دهه است که مورد شناسایی قرار گرفته و به خاطر بی‌توجهی ایرانیان به نام قوم مهاجم خزر «اسبچه خزر» نام نهاده شده است.
گربه ایرانی یا (Persian Cat) که یکی از کهن‌ترین و مشهورترین نژادهای مو بلند گربه است و در همه جای دنیا به نام خاستگاه‌اش ایران شناخته می‌شود در سال ۱۶۲۰ میلادی توسط «پیترو دلا واله» به ایتالیا و فرانسه و پس از آن به انگلستان برده شد و امروز در ایران مورد بی‌مهری قرار گرفته است و کمتر دیده می‌شود.
سگ ایرانی یا سگ سالوکی (SALUKI) که یکی از اصیل‌ترین نژادهای سگ ایرانی در جهان است به خاطر بی‌توجهی ایرانیان به اهمیت سگ در دوره پس از اسلام در دیگر کشورها پرورش داده می‌شود و در ایران مورد بی‌مهری قرار می‌گیرد.
و اما این بی‌مهری با گونه‌های ارزشمند جانوری که از دیرباز در ایران پرورش یافته‌اند و از اینجا به همه جای جهان رفته‌اند همچنان ادامه دارد و امروز با ماهی قرمز که یکی از جذابیت‌های آیین‌های نوروزی به شمار می‌رود، در ستیز هستیم و چنین می‌کنیم.
سپاسگزاری: از همه دوستانی که در انجام این پژوهش یاری رسان بودند به ویژه از آقایان دکتر ابوالقاسم دادور، دکتر مهران ملک، مهندس یاغش کاظمی، مهندس مهدی رازانی، آقای حسین حسین‌پناه مدیر موزه خصوصی حسین پناه و آقای هردانی کارشناس موزه حسین پناه سپاسگزاری می‌کنم.
بیشتر بدانید : پیشنهاد میترا حجار برای کنار گذاشتن برخی روسومات و سنت های کهنه
بیشتر بدانید : در نوروز 93 این قتل عام چند میلیونی را تمام کنید!
بیشتر بدانید : چه چیزهایی در سفره هفت سین هست و چرا ؟
بیشتر بدانید : چرا هفت سین؟ در مورد نمادهای هفت‌سین
گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
منبع: chamedanmag.ir
