داستان زندگی جیران، سوگلی ناصرالدین شاه
خدیجه خانم تجریشی که با نام جیران شناخته می شود و فروغ‌السلطنه لقب دارد، یکی از همسران محبوب و نخستین سوگلی ناصرالدین شاه، پادشاه ایران بود. جیران دختر یک باغبان و نجار به نام محمدعلی خان تجریشی از اهالی قریه کوهسار تجریش در نزدیکی شمیران تهران بود. خدیجه خانم تجریشی پس از این که با ناصرالدین‌شاه ازدواج کرد، به دلیل داشتن چشمان بزرگ، توسط ناصرالدین شاه «جیران» خوانده شد.
جیران علاوه بر یک خواهر به نام عصمت، صاحب برادری به نام اسدالله تجریشی بود که پس از ازدواج او با شاه، در زمره فراشان درآمد و پس از آن پیشخدمت ناصرالدین شاه شد.
همچنین در تاریخ نقل شده که جیران قبل از ملاقات ناصرالدین شاه با فرد دیگری نامزد کرده بود که پس از خواستگاری شاه، نامزدی آن دو به هم خورد.
ماجرای آشنایی ناصرالدین شاه با جیران
در مورد نحوه آشنایی ناصرالدین‌شاه و جیران عقاید متفاوتی وجود دارد.
تقی دانشور (اعلم‌السلطان) در خاطرات خود، آشنایی ناصرالدین شاه و جیران را مربوط به یکی از سفرهای شکاری شاه به روستاهای اطراف شمیران و تجریش دانسته و نخستین ملاقات آن ها را چنین شرح می دهد:
"شاه روزی در اطراف شمیران و تجریش سواره به شکار بلدرچین و قرقاول رفته بود. غفلتاً چند بلدرچین روی یک درخت توت پریدند و شاه برای شکار و تیراندازی به آنان زیر درخت توت رفت. دختری بالای درخت رفته و مشغول بازی و خوردن توت بود. دخترک اعتنایی به شاه نکرد. ولی شاه فریفته جمال دختر شد و بر سبیل مزاح خطاب به وی گفت: دختر، زن من می‌شی؟ دخترک شانه هایش را بالا انداخت و بدون آنکه بداند طرف صحبتش شاه مملکت است، گفت: تو که داخل آدم نیستی، من زن شاه می شم!"
و اما در جایی دیگر به نوشته عباس امانت، داستان ماجرای آشنایی این دو چنین آمده:
"جیران ابتدا به جهت یادگیری رقص و آواز به حرمسرای شاهی آورده شد و نخستین بار ناصرالدین‌شاه او را اندکی پس از قتل امیرکبیر در جمع ملازمان مهدعلیا دید و به او دل بست."
آیا جیران، سوگلی ناصرالدین شاه زیبا بود؟
پولاک ، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه که در زمان حیات جیران در ایران به سر می برد و او را دیده بود، دربارۀ شکل و شمایل جیران چنین نوشته است:
"او نه زیبایی خاصی داشت و نه لطف و ملاحتی، و بر گونۀ چپ هم سالکی بزرگ داشت. با وجود همۀ این ها بر شاه نفوذ بسیاری پیدا کرد و مردم این نفوذ را در اثر سحر و جادو می دانستند."
تصویر زیر به عنوان تصویر واقعی جیران منتشر شده اما نسبت به صحت آن اطلاع دقیقی در دست نیست.
عکس جیران سوگلی ناصرالدین شاه
عکس هایی منتسب به جیران در فضای مجازی انتشار یافته، حقیقت آن است که جز نقاشی از او که به دست ناصرالدین شاه ترسیم شده، تصویر موثقی از جیران وجود ندارد.
ماجرای ازدواج ناصرالدین شاه با جیران
خدیجه تجریشی (جیران) احتمالاً در سال ۱۲۳۰ وارد دربار ناصرالدین شاه قاجار شد. با توجه به این که ناصرالدین شاه در آن زمان ۴ زن عقدی داشت، امکان عقد دائم با جیران وجود نداشت و او به عنوان یکی از زنان صیغه ای وارد حرمسرا شد. وی از همان بدو ورود و به دلیل توجه بسیار ناصرالدین شاه به او مورد غضب و بی مهری برخی از زنان ناصرالدین میرزا واقع شد و از سوی دیگر مهدعلیا (مادر ناصرالدین‌شاه) نیز او را دوست نداشت و بر این عقیده بود که او پسرش را جادو و جمبل کرده است! اما علاقه و عشق شاه به جیران سبب شد او به عقد نکاح دائمی شاه دربیاید!
نقاشی عروسی ناصرالدین شاه با جیران، اثر حسین قوللر آقاسی
ناصرالدین شاه تصمیم گرفت از عقد دائم خود با ستاره خانم (زن چهارم عقدی‌اش) صرف نظر کند و عقد دائم او را تبدیل به متعه کرد که بتواند جیران را به جای او به عقد نکاح دائمی دربیارود.
در مراسمی که به مناسبت این ازدواج ترتیب داده شد، برخلاف رسم معمول که می بایست دعوت از طرف مهدعلیا، مادر شاه و رئیس اندرونی صورت گیرد، عزت‌الدوله خواهر شاه از مهمانان دعوت کرده بود که این خود به نشانه مخالفت عمیق مهدعلیا با رویدادهای جاری بود.
زن عقدی شاه بودن آن هم در حرمسرایی که به قولی ۱۱۲ زن برای شاه در آن بود، امر بسیار مهمی محسوب می شد و همین حرکت شاه باعث شد جیران جایگاه بالاتری در حرمسرا پیدا کند.
علاقه جیران به شکار و سوارکاری
جیران شیفته شکار و سوارکاری بود. او به هنگام سواری چکمه و لباس مردانه می پوشید و روبنده اش را به گرد سر می پیچید و چالاکانه اسب می تاخت. در شکارگاه، قوش مخصوص خود را که «غزال» نام نهاده بود به دست می گرفت و پشت اسب قزلی گلگون به نام «آهو» به قله کوه می رفت و شهبازش را در پی کبک می افکند. در این هنگام گروه انبوهی از تفگدار و قوشبان و نوکر به دور او گرد می آمدند، چنان که اگر کسی این منظره را می‌دید گمان کرد که کبکبه شاهانه است.
شیفتگی جیران به شکار و رفتار جسورانه‌اش که برخلاف حجب معمول زنان حرمسرا بود، او را بیش از پیش مورد توجه شاه قرار می‌داد.
فرزندان جیران
گمانه زنی هایی در تاریخ به چشم می‌خورد که مرگ ۴ فرزند جیران را توطئه زنان دربار می‌داند؛ همسران عقدی و صیغه ای ناصرالدین شاه و البته مادر شاه یعنی مهدعلیا که چندان دل خوشی از این سوگلی نداشت. جیران بعد از مرگ چهارمین فرزندش دیگر بچه دار نمی‌شود و کم کم افسردگی به سراغش می آید.
نام فرزندان جیران و زمان مرگ آن ها:
سلطان محمد میرزا: در 8 روزگی درگذشت
محمد قاسم میرزا: در ۱۲۷۳ هجری قمری با لقب «امیرنظام» فرمانده کل ارتش ایران شد. در ۱۳ مرداد ۱۲۳۶ (۱۳ ذی‌الحجه ۱۲۷۳) به ولیعهدی رسید. در پنج سالگی درگذشت.
رکن الدین میرزا: در سه سالگی درگذشت
خورشید کلاه خانم: در دو سالگی درگذشت
مرگ جیران
جیران پس از آنکه هر چهار فرزند خود را که در سنین کودکی بودند، یکی پس از دیگری از دست داد، مبتلا به بیماری سل شد. در این حال، ناصرالدین شاه روزی چندبار و هربار چند ساعت بر بستر او حاضر می‌شد و داروها را به دست خود به او می‌خوراند، اما حال او رفته رفته وخیم تر می‌شد و معالجات اطبا سودی نمی بخشید. او در یکی از روزهای دی ماه ۱۲۳۸ شمسی (جمادی‌الثانی سال ۱۲۷۶) در حالی که ناصرالدین شاه در کنار بسترش نشسته بود، از دنیا رفت. مرگ او، که به فاصله اندکی از درگذشت امیرقاسم روی داد، اندوه عمیقی در دل ناصرالدین شاه پدید آورد.
جیران را در جوار مرقد عبدالعظیم (ع) در ری به خاک سپردند و باغی که او در آن دفن شده بود به باغ جیران معروف شد. ماجرای دلدادگی شاه به جیران با مرگ این زن به پایان نرسید. روزی که ناصرالدین شاه ترور شد با بدنی زخمی خود را به باغ جیران و مزار او رساند. آخرین نفس ها را روی مزار جیران کشید و همانجا وصیت کرد که او را در این باغ و کنار جیران دفن کنند.
ناصرالدین شاه پس از مرگ جیران
پس از جیران، شاه به وصیت او با انیس الدوله که دست پرورده ی جیران بود ازدواج کرد و از انیس الدوله روایت هایی درباره ی جیران وجود دارد از جمله اینکه ناصرالدین شاه پرتره‌ای از جیران با سیاه قلم کشیده بود که دائم به آن نگاه می کرده است.
نقاشی ناصرالدین شاه از جیران
ناصرالدین شاه پس از کشیدن این نقاشی در حاشیه ی آن نوشته است:
«۱۲۶۵، جیران هم بود، خاتون جان هم بود، غلامحسین خان هم تازه از عزای مادرش آمده بود با شال خلعتی کشیده.»
ناصرالدین شاه سی سال پس از درگذشت جیران زنده بود و به گزارش بسیاری از منابع، تا پایان عمر او را از یاد نبرد.
به نوشته دوستعلی خان معیرالممالک، شاه هرگز لقب جیران و اجازه سکونت در عمارت او را به کسی نداد. او گاه خود به تنهایی به سکونتگاه سابق همسرش می‌رفت و زمانی را به فکر روزگار گذشته و دیدن یادگارهای جیران می‌گذراند. روزی که ناصرالدین شاه در شاه عبدالعظیم هدف گلوله میرزا رضا کرمانی قرار گرفت، خود را به آرامگاه جیران رساند و در کنارش جان داد.جسد ناصرالدین شاه را در همان مقبره به خاک سپردند.
اشعار ناصرالدین شاه در وصف جیران
ناصرالدین شاه که استعداد ادبی و علاقه به سرودن شعر داشت، گاهی هنگام بازدید از عمارت جیران اشعاری می‌سرود و به زمزمه می‌خواند. این ابیات را اهل حرم یادداشت می‌کردند و سوادهایی از آن استنساخ می‌شد و دست به دست می‌گشت. ابیات آغازین یکی از مشهورترین این مراثی چنین است:
روزی دلم گرفت ز اندوه هجر یار آمد به یادم آن رخ و آن لعل آبدار
آن چشم همچو آهو و آن قد همچو سرو آن ابروی کمان و دوزلفی تابدار
مکتوم درد وزلفش صد قلب غرق خون در لعل آبدارش سی دُرِّ شاهوار
در زیر ابروانش صد تیر از مژه آراسته به قصد دل عاشقان زار
چون کردم این خیال زجا جستمی بشوق لیکن نکرده وصفش یک دو از هزار
ازدواج و فرزندان ناصرالدین شاه
ناصرالدین‌شاه در طول حیات خود هشتاد و پنج زن صیغه و عقدی اختیار کرد. او ۴۲ فرزند داشت که از آن میان ۱۴ نفر در کودکی در گذشتند.
زن های عقدی به ترتیب گلین خانم دختر شاهزاده احمد میرزا، فاطمه پندر، خجسته خانم تاجالدوله دختر شاهزاده سیف‌الله میرزا، ستاره خانم تبریزی، شکوه‌السلطنه مادر مظفرالدین‌شاه و نوه فتحعلی شاه و جیران خانم فروغ السلطنه بودند. فروغ السلطنه و شکوه السلطنه در حیات ناصرالدین شاه در گذشتند.
بیشتر بدانید : ماجرای عشق های عجیب ناصرالدین شاه/ از ازدواج با دو خواهر تا پس فرستادن دختر معمارباشی!!
بیشتر بدانید : ماجرای جالب انیس الدوله، سوگلی ناصرالدین شاه!
بیشتر بدانید : ناگفته های جنسی زنان حرمسرای قاجار: از تنبیه بدنی تا شب زفاف
بیشتر بدانید : کدام سوگلی حرم ناصرالدین شاه کادوی ولنتاین گرفت + عکس
تهیه و تدوین: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ / سمانه ضیائی فر
seemorgh.com/culture
اختصاصی سیمرغ
