نگاهی به دو مسجد تاریخی ساوه

 

یکی از ارزشمندترین آثار و بناهای تاریخی ایران که از قرون اولیه اسلامی تا کنون تقریباً سالم و دست نخورده باقی مانده، مسجد جامع ساوه است. این بنا که مجموعه‌ای از هنر معماری، نقاشی، خطاطی، کاشیکاری و گچبری است، خود به گنجینه کاملی که آثار دوره‌های مختلف اسلامی را در خود جای داده تبدیل شده است.

گرچه مورخان ساخت مسجد را به قرن ششم هجری و دوره سلجوقیان نسبت می‌دهند، ولی آثار و بقایای موجود، نشانگر این است که مکان مسجد فعلی در دوران باستان آتشکده بوده و در دوره اسلامی تبدیل به مسجد شده است.

 

بر اساس مطالعات صورت گرفته، ساختمان خشتی و گلی که به شکل متقاطع در ضلع جنوبی مسجد قرار دارد در روزگاران قدیم آتشکده بوده است. موارد متعددی وجود دارد که ایرانیان قدیم که در قبل از اسلام مذهب زرتشتی داشته‌اند با ورود اسلام به سرزمین آنان جهت حفظ بناهای مقدس خود بسیاری از این اماکن را تغییر نام داده‌اند.

در این زمینه مرتضی سیفی تفرشی در کتاب مروری بر جغرافیای ساوه چنین آورده است «در قسمت وسطی و محل ساختمان صلیبی چشمه پوشی است به صورت هشت ضلعی مختلف الاضلاع به دهانه 5/4 × 5/8 متر و ارتفاع 9 متر که روی آن باز است و سبک ساختمان آن به آتشکده می‌ماند در نقطه مرکز آن کانون آتش دارای کانال‌های هواکش و زیر زمینی در چهار بوده و مدخلی از شاه‌نشین جنوبی، محلی که محراب‌سازی شده و نشیمن گاهی برای شاه نشین‌های شرقی و غربی ویژه مغان و آسایشگاهی برای شاه نشین شمالی جهت آتش افروزان بوده است و اینک درگاه ورودی آن از جنوب قابل تشخیص است که جلوی آن را مسدود ساخته‌اند».

 

یک گنبد، دو ایوان، شبستان‌هایی در ضلع جنوبی، غربی و شرقی، مناره، صحن و حیاط و دو محراب با ارزش متعلق به دوره سلجوقی و صفوی است.

گنبد فیروزه‌ای مسجد جامع تقریباً از تمام نقاط شهر ساوه قابل دید بوده و همانند نگینی زیبا در دل این شهر باستانی ایران می‌درخشد. ارتفاع گنبد حدود 16 متر و قطر آن حدود 14 متر است. ساق گنبد حدود 4 متر ارتفاع دارد که دور تا دور آن به خط بسم الله الرحمن الرحیم، لااله الا الله و علیه و توکلت و هو رب العرش العظیم را روی کاشی‌های فیروزه‌ای آن آراسته‌اند.

 

در بخش انتهایی این ساقبند در نواری بسیار زیبا به عرض 10 سانتیمتر با خط کوفی عبارت لااله الاالله، محمد رسول الله، علی ولی الله روی کاشی معرق آورده شده است که کارشناسان معتقدند این بخش از تزئینات متعلق به دوره حکومت صفویه و اوج ترویج مذهب تشیع در ایران بوده است.

دو ایوان بزرگ مسجد در ضلع جنوبی و غربی حیاط مسجد واقع شده است. نمای بیرونی ایوان‌ها با آجر و به طرز ماهرانه‌ای تزئین شده است. در اطراف دو ایوان، شبستان‌ها و حجره‌هایی جهت عبادت و استراحت ساخته شده است. این شبستان‌ها بوسیله دهلیزها و راهروهای بزرگی به یکدیگر ارتباط دارند. هر راهرو 50/3 متر عرض و حدود 20 متر طول دارد. تمامی کف آن با آجرهای چهار گوش پوشیده شده است. همچنین حوض بزرگی در وسط صحن مسجد تعبیه شده است. راه ورودی به پشت بام مسجد از طریق راه پله کوچک و باریکی که در سمت راست ایوان ضلع غربی قرار دارد انجام می‌شود. سقف شبستان‌ها و راهروها گنبدی شکل بوده و پوشش بیرونی آنها کاه و گل است.

 

دو محراب باقیمانده در مسجد متعلق به دوره سلجوقی و دوره صفویه است. این محراب‌ها با کتیبه‌های بسیار زیبا با خط ثلث و کوفی تزئین شده‌اند. آیاتی از سوره‌های شریفه قدر، اخلاص و جمعه در این محراب‌ها گچبری شده است. محراب متعلق به دوره سلجوقیان با گذشت زمان دچار آسیب‌هایی شده، ولی محراب باقیمانده از دوره صفویه تقریباً سالم و دست نخورده است. تمامی پایه ستون‌های زیر گنبد و شبستان اصلی به وسیله کاشی‌های معرق منقوش به آیات قرآنی آراسته شده بوده‌اند که هم اکنون باقایای آن موجود است.

در بیرون از چهار دیواری مسجد و در ضلع شمال شرقی، مناره با عظمت مسجد پابرجاست. این مناره که هم اکنون حدود 14 متر ارتفاع و حدود 50/3 متر قطر دارد از شاهکارهای هنر معماری و کاربرد آجر در دوره سلجوقی است. باستان شناسان قدمت این مناره را بیش از بنای مسجد جامع می‌دانند و معتقدند که بنای مناره مستقل از مسجد جامع ساخته شده است.

 

نقوش و اشکال هندسی بکار رفته در ساخت مناره حکایت از مهارت ویژه معماران اسلامی در استفاده از آجردر دو دوره غزنویان و سلجوقیان دارد.

طبق کتیبه موجود که به زبان عربی بر سر در مسجد نقش بسته است، بنای مسجد جامع در زمان شاه اسماعیل صفوی در سال 924 هجری قمری مرمت شده است. این مجموعه به شماره 156 و 157 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

 

در مجموعه بافت قدیمی شهر ساوه و در انتهای بازار، مسجد سرخ ساوه و همچنین بنای تاریخی چهار سوق که هم اکنون به صورت موزه در آمده است قرار دارد. در گذشته ادامه بازار به مسجد متصل بوده که بعدها به میدان تبدیل شده است. مسجد سرخ یا مسجد میدان که در ضلع شمالی میدان انقلاب واقع شده متعلق به دوره حکومت سلجوقیان بر ایران است.

این بنا از یک گنبد آجری ساده، ایوان بزرگ ورودی، مناره آجری، دالان ورودی، سه رواق و صحن نسبتاً بزرگی تشکیل شده است. در داخل مسجد، محراب بسیار با ارزشی متعلق به دوره سلجوقی با چند کتیبه گچبری با خط ثلث و کوفی سفید و اوخرایی رنگ تزئین شده است. مورخان علت نامگذاری این مکان را به نام مسجد سرخ به دلیل رنگ‌های قرمزی می‌دانن که در تزئینات مسجد و کتیبه‌های آن به کار رفته است.

 

از دیگر بخش‌های مهم این مسجد می‌توان به مناره آجری مسجد اشاره کرد که با آجر و آیات قرآنی آراسته شده است. تاریخ ثبت شده روی این مناره سال 453 هجری قمری را نشان می‌دهد.
در ضلع غربی صحن مسجد، ایوان مرتفع آجری قرار دارد که در پیرامون آن حجره‌هایی در سه طبقه ساخته شده است. نقل کرده‌اند که از داخل این مسجد مردم توسط، راهروها و تونل‌های زیر زمینی به خارج از شهر راه داشته‌اند.

این مسجد نیز به شماره 155 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.