پارك ملی ‌كویر؛ آفریقای كوچك ایران!

  
پارك ملی كویر از وسیع‌ترین و قدیمی‌ترین مجموعه‌های حفاظت ‌شده كشور است كه در غرب دریاچه نمك، حدود ۱۲۰ كیلومتری جنوب تهران و ۱۰۰ كیلومتری شرق قم قرار دارد. حیات جانوری این منطقه در گذشته به قدری متنوع و پرشمار بود كه به «آفریقای كوچك» و «سرنگتی ایران» شهرت داشت. امروزه هرچند شكوه گذشته را از دست داده، اما هنوز از ارزشمندترین مناطق طبیعت ایران به شمار می‌رود كه تقریبا تمامی حیوانات بیابان‌زی ایران را در خود جای داده‌ است.

جغرافیا
مساحت فعلی این منطقه حدود ۶۷۰ هزار هكتار (۶۷۰۰ كیلومترمربع) است كه ۴۲۰ هزار هكتار آن پارك ملی و ۲۵۰ هزار هكتار منطقه حفاظت‌شده ‌است. بیشتر پارك در شهرستان گرمسار استان سمنان و بخش‌های كوچكی هم در استان‌های تهران، قم و اصفهان قرار دارند، البته مسوولیت حفاظت از كل پارك بر عهده اداره محیط زیست استان سمنان است. مرتفع‌ترین نقطه آن نیز قله سیاه‌كوه به ارتفاع ۱۸۶۵ متر است كه در مركز پارك قرار گرفته‌ است.

تاریخچه
این منطقه در سال ۱۳۴۳ به مساحت ۶۰۹ هزار هكتار زیر نظر «كانون شكار ایران» ـ‌ كه بعدها به سازمان حفاظت محیط زیست تبدیل شد ـ‌ قرار گرفت. در سال ۱۳۵۴ از سوی یونسكو به عنوان ذخیره‌گاه طبیعی زیست ‌كره تعیین شد و در سال ۱۳۵۵ به «پارك ملی» ارتقاء یافت. در سال ۱۳۵۷ با كاهش بخش‌هایی از شمال و افزایش بخش‌هایی در جنوب، مساحت آن به ۶۷۰ هزار كیلومترمربع رسید و در سال ۱۳۶۱ به 2 بخش «پارك ملی» به وسعت ۴۲۰ هزار هكتار شامل منطقه سیاه كوه، نخجیر، سفید آب و «منطقه حفاظت‌شده» به وسعت ۲۵۰ هزار هكتار شامل دشت‌های مكوش، سیاه پرده، پرده زرد و ارتفاعات دوازده امام و نره خركوه تقسیم شد.

مسیر دسترسی
3 مسیر اصلی برای دسترسی به پارك ملی كویر وجود دارد: بهترین مسیر دسترسی به پارك ملی كویر راهی است كه از پیشوای ورامین از جاده شنی قلعه بلند پس از عبور از ایستگاه راه‌آهن ابردژ پس از حدود ۳۰ كیلومتر به محیط ‌بانی مباركیه می‌رسد.
مسیر دیگر از گرمسار به سمت جنوب تا روستای كهك و از آنجا از جاده سنگفرش صفوی تا نزدیكی محیط ‌بانی قصر بهرام است.
مسیر سوم هم مسیری خاكی از شهرستان آران و بیدگل در شمال كاشان تا كاروانسرای مرنجاب و از آنجا تا محیط ‌بانی سفیداب است.

منابع آبی
كمبود منابع آبی از مشكلات اصلی این منطقه است. پارك ملی كویر در حوضه آبریز دریاچه نمك قرار دارد و وجود تهران و چندین شهر پرجمعیت كشور درنواحی بالادست كه عمده آب منطقه را مصرف می‌كنند موجب شده آب جاری ناچیزی وارد این ناحیه شود كه بخشی از آن هم بر اثر پیوستن فاضلاب‌های متعدد به صورت گنداب درآمده است.
دریاچه كویر كه در واقع یك مردابی آب شور به مساحت حدود ۲۵۰ هزار هكتار است، در مرز غربی پارك قرار دارد و هیچ نوع جاندار آبزی در آن زندگی نمی‌كند، اما در زمستان پرندگان مهاجر ازجمله فلامینگو به این دریاچه و باتلاق‌ها و رودخانه‌های اطراف آن می‌آیند.
میانگین میزان بارندگی سالانه در منطقه حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلی‌متر است كه بیشتر از آبان تا اردیبهشت می‌بارد. با توجه به وجود كوه‌های نسبتا مرتفع، چشمه‌های متعددی هم در منطقه وجود دارد كه آبشخور اصلی حیوانات منطقه است. دمای هوا نیز از حداكثر 15 درجه زیر صفر تا 50 درجه بالای صفر متغیر است.

جانوران
در مجموع ۳۴ گونه پستاندار، ۱۵۵ گونه پرنده و ۳۴ گونه خزنده در این منطقه زندگی می‌كنند.
اهمیت پارك بیشتر ناشی از حضور گونه‌های متنوع پستانداران در آن است. از مهم‌ترین آنها یوزپلنگ آسیایی، پلنگ ایرانی، گرگ، كفتار راه‌راه، گربه شنی، روباه قرمز، روباه شنی، جبیر، بز كوهی، گوسفند وحشی، سیاه‌گوش (كاراكال)، شغال، سمور سنگی و انواع جوندگان از جمله خرگوش صحرایی، تشی، جربوع پنج‌انگشتی، جربوع بلانفورد و جرد ایرانی است. آخرین مشاهده یوزپلنگ در این منطقه به اواخر آبان ۸۹ بازمی‌گردد كه تعدادی از گردشگران در نزدیكی قصر بهرام به طور تصادفی یك یوز را مشاهده كردند؛ سال 88 هم دوربین‌های تله‌ای پروژه یوزپلنگ ایرانی چندین تصویر از یوز گرفته بودند. گوسفندان وحشی (قوچ و میش) پارك از نژاد دورگه اوریال و ارمنی هستند.
در گذشته گله‌های بزرگ گورخر ایرانی در این منطقه زندگی می‌كردند كه آخرین آنها در سال ۶۳ مشاهده شدند و امروزه مطمئنا نسل آنها در این پارك از میان رفته‌است. آهو (غزال ایرانی) هم اگر منقرض نشده باشد در آستانه انقراض قرار دارد، اما جمعیت جبیر (نوعی غزال ظریف‌تر و كوچك‌تر از آهو) در این منطقه احتمالا بیشترین در تمام ایران است.
پرندگان پارك هم شامل كبك، تیهو، زاغ بور، هوبره، انواع گنجشك، سهره، چكاوك و پرستو، انواع پرندگان شكاری ازجمله عقاب طلایی، سنقر، سارگپه، شاهین، بحری و دلیجه، و پرندگان مهاجر مانند فلامینگو، آنقوت، خوتكا و انواع غاز و مرغابی هستند.

گیاهان
در مجموع ۳۵۵ گونه گیاهی در این منطقه شناسایی شده كه ۲۰ گونه آن اندمیك این منطقه است (در هیچ جای دیگری به طور طبیعی نمی‌روید).
گیاهان پارك از انواع خشكی‌پسند و شورپسند هستند كه خود را با كمبود آب و شوری خاك سازگار كرده و داشتن برگ‌های كوچك منتهی به خار از ویژگی‌های ظاهری بسیاری از آنهاست. در نقاط هموار هم گیاه درمنه، در دره‌ها و كوهپایه‌های سنگی گیاه كاروان‌كش، در اطراف چشمه‌‌ها گز، گرگ‌تیغ و نی و در كوهپایه‌ها درختچه‌های بادام كوهی، شیر خشت و خنجك دیده می‌شوند.

جاذبه‌های تاریخی
این منطقه علاوه بر اهمیت طبیعی، 3 كاروانسرای متعلق به دوران صفویه به نام‌های قصر بهرام، عین‌الرشید و سفیدآب را هم در خود جای داده ‌است.

مشكلات
 تاریك‌ترین برهه در تاریخ این منطقه سال‌های ابتدایی پس از پیروزی انقلاب است كه بر اثر از هم‌پاشیدگی سازمان محیط زیست و به كمك سلاح‌های اتوماتیك و موتورسیكلت‌های پرقدرت، حیات وحش منطقه تارومار شده و حدود ۸۰۰ راس گورخر آن در عرض چند سال قتل‌عام شدند.
پس از آن نیز علاوه بر شكار غیرقانونی و چرای دام كه مشكل تقریبا تمامی مناطق حفاظت شده ایران است، پارك كویر شاهد فعالیت‌های مختلف سازمان‌های دولتی از آموزش‌های نظامی گرفته تا برگزاری مسابقات اتومبیلرانی رالی هم بوده ‌است. از سال‌های دور هم هرازچندگاهی بحث احداث بزرگراه نائین به ورامین یا گرمسار و بزرگراه كاشان به تهران ـ كه باید از مركز پارك ملی بگذرد ـ مطرح شده ‌است.
به گفته رئیس پارك ملی كویر و خبرگزاری ایسنا وزارت نفت هم درصدد دریافت مجوز اكتشاف نفت در این منطقه است، در حالی كه ماده ۹ آیین‌نامه اجرایی «قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست» به صراحت آن را ممنوع كرده‌است: «تجدید یا تمدید پروانه‌های اكتشاف و بهره‌برداری صادره برای معادن واقع در پارك‌های ملی و آثار طبیعی ملی ممنوع می‌باشد» و اصولا فلسفه تعیین یك منطقه به عنوان پارك ملی جلوگیری از هر گونه فعالیت انسانی و حفظ آن در شرایط كاملا طبیعی است به همین جهت است كه حتی ورود به این منطقه به مجوز سازمان محیط زیست نیاز دارد.