جلوه مدرنیته ایرانی از منظر جنیسیت با زنان سیبیلو و مردان بی ریش !
 به بهانه انتشار ترجمه فارسی كتاب «زنان سیبیلو و مردان بی ریش» مقاله ای برای معرف این کتاب آورده شده است.

مدرنیته ایرانی از منظر جنسیت


گزارشی از كتاب «زنان سیبیلو و مردان بی ریش» به بهانه انتشار ترجمه فارسی

تاریخ اجتماعی در سال های اخیر عاملیت تاریخی را منحصر به فرادستان و نهادهای اجتماعی و سیاسی نمی داند و بیشتر در پی یافتن نقش مردم، گروه ها و جریان های حذف شده در تحولات جامعه است. برخلاف تاریخ نگاری از بالا که سلطه ای طولانی در تاریخ نگاری جهان داشته، تاریخ نگاری از پایین معطوف است به تاریخ حاشیه ها، گروه ها و طبقات پایین جامعه، تاریخ جنبش های اجتماعی این گروه ها، اقشار و طبقات و نقش شان در فرآیند تکوین جامعه، تاریخ فعالیت های اجتماعی - سیاسی مردم.

این شکل از تاریخ نگاری با تمرکز بر زندگی مردم عادی، حیات روزمره شان، اعتراضات و مبارزات حذف شدگان و گروه های فرودست جامعه، سیاست و مردم را در فرآیند دگرگون سازی ساختارها نشان می دهد. تاریخ نگاران ایرانی در سال های اخیر توجه ویژه ای به این رویکرد داشته اند که از جمله می توان به کارهای احمد اشرف، یرواند آبراهامیان، خسرو شاکری، تورج اتابکی، نگین نبوی، ژانت آفاری، علی بنوعزیزی، علی قیصری، محمد توکلی طرقی، هما ناطق، هوشنگ شهابی، فخرالدین عظیمی و دیگران اشاره کرد.

افسانه نجم آبادی از دیگر تاریخ نگاران بنام این حوزه است که یکی از نخستین آثار مهم در حوزه تاریخ نگاری جنسیت را در ایران نوشته است: «زنان سیبیلو و مردان بی ریش: نگرانی های جنسیتی در مدرنیته ایرانی».

به تازگی دو بخش از این کتاب با نظارت مولف به فارسی ترجمه و منتشر شده است. پیش از این نیز دو کتاب «حکایت دختران قوچان: ازیادرفته های انقلاب مشروطیت» (انتشارات روشنگران و مطالعات زنان) و «نهضت نسوان شرق» (با همکاری غلامرضا سلامی، نشر شیرازه) به فارسی ترجمه و منتشر شده بود. نجم آبادی استاد تاریخ و مطالعات جنسیت دانشگاه هاروارد و رئیس کمیته برنامه مطالعات زنان و جنسیت این دانشگاه است و در کتاب حاضر نشان می دهد چگونه جنسیت و تمایلات جنسی همپای مدرنیته در ایران دچار تغییر و تحول شده است.

کتاب پژوهشی است دقیق درباره امر جنسی که از طریق مواجهه ایران با غرب در قالب مفاهیمی چون ملت، جنسیت، وطن و علم صورت بندی جدیدی به خود گرفته است. مثلاً طبق روایت تحلیلی نجم آبادی «تا پیش از دهه اول قرن بیستم که زنان خواستند خواهران ملت در نظر گرفته شوند، معنای ملت عمدتاً با اخوت هم ردیف بود و وطن به زن، معشوق و مادر تعبیر و تفسیر می شد. مفهوم ناموس در ارتباط تنگاتنگ با مردانگی ملت و زنانگی وطن، قرار داشت.

مفهوم سازی جدید از ناموس در کتاب زنان بی ریش و مردان سیبیلو


ناموس از پیشینه مذهبی اش (ناموس اسلام) جدا و به شکل مساله ای ملی (ناموس ایران) مجدداً مفهوم سازی شد. همچون ملت که از اجتماعی دینی به اجتماعی ملی تغییر کرد. ناموس که دو ایده عصمت زن و یکپارچگی ملی را در خود مستتر داشت، در هر دو معنا تبدیل به چیزی همچون مایملک مرد شد که باید از آن محافظت می کرد؛ ناموس جنسی و ناموس ملی به شدت در یکدیگر تنیده شدند». نجم آبادی تاریخ «قرن طولانی نوزدهم» ایران را دورانی می داند که با تغییر مفهوم جنسیت عجین بوده است.

درعین حال این تغییر را مبتنی بر دگرگونی تمایلات جنسی تعریف می کند. در نظر او تاریخ ایران نه تنها به قول خودش مردمدار است، بلکه بسیار دولت مدار است. او نیز پیش از این کتاب همچون تاریخ نگاران معاصر دوران مدرنیته در ایران، عمده ترین تفاوت فرهنگی ایران را با اروپا روابط اجتماعی میان زنان و مردان اروپایی و حضور زنان اروپایی در فضاهای عمومی تلقی می کرده، ولی در این کتاب به این نتیجه می رسد که خود این فرضیه، پیشاپیش برآمده از هنجارسازی دگرجنس خواهی و زنانه کردن زیبایی است.

این نتیجه گیری تاثیر تعیین کننده ای بر کتاب حاضر گذاشته است. او می کوشد در فصل اول کتاب به این موضوع بپردازد. همچنین در این کتاب متعارف بودن دوگانه زن/ مرد زیر سوال می رود. این کار را نجم آبادی به کمک تمایزی انجام می دهد که در قرن نوزدهم میان مذکربودن و مردبودن وجود داشت.

نجم آبادی در این کتاب آثار و بقایای به جای مانده از دوره قاجار را دنبال می کند تا نشانی از جنسیت و امر جنسی بیابد. برای این کار علاوه بر سفرنامه، رمان و شعر دوران قاجار، از نقاشی ها، پارچه نوشته ها و تصاویر ضرب شده بر روی مسکوکات نیز استفاده می کند. این منابع به مباحث اصلی سه فصل اول کتاب شکل می دهد که بر متون تصویری استوارند.

در نظر او «استفاده از متون تصویری به عنوان داده های اولیه برای نگارش تاریخ، اولویتی را که ما معمولاً برای متون نوشتاری قائل می شویم، به چالش می کشد [...] چالشی که من با آن مواجه شدم این بود که چگونه می توان «خوانشی» تاریخی از متون تصویری داشت و چگونه از روش های تفسیر بصری جهت شکل دهی به بحثی تاریخی استفاده کرد». از سوی دیگر، نجم آبادی کمبود منابع تاریخی و اسناد قابل اعتماد درباره زنان دوره قاجار را این گونه رفع می کند که «اگر ما جنسیت را به صورت تحلیلی مطالعه کنیم، از منابع مربوط به مردان، درباره زنان هم می توان استفاده کرد». او می کوشد با استفاده از تحلیل جنسیتی، تاریخی متفاوت بنویسد، «تاریخی که در آن زنان غایب نیستند و جنسیت مقوله ای ازقلم افتاده نیست، تاریخی که در آن مسائل جنسیتی و زنان در حاشیه و پیوست نباشند».


دقت نظری و تاریخی نجم آبادی این کتاب را به یکی از متون جریان ساز در حوزه تاریخ مدرن ایران، علوم سیاسی و مطالعات جنسیتی تبدیل کرده است. کتاب تحلیل و روایت نظام مندی از مفهوم گرایش جنسی و ظهور آن در مدرنیته ایرانی در عصر مشروطه و پهلوی ارائه می کند.

نوآوری بحث نجم آبادی در تاریخ اجتماعی ایران بسیار مهم است: او مدرنیته ایرانی را مقوله ای صرفاً محدود به سیاست و اقتصاد نمی داند و معتقد است به نحو چشم گیری بر مبنای مسائل مربوط به حوزه جنسیت شکل گرفته است. او از ظهور پدیده گرایش جنسی در دوره مشروطه می گوید و نشان می دهد «هنجارسازی از دگرجنس خواهی در رابطه جنسی و اروس بدل به شرط «تحقق مدرنیته» شد - طرحی که مستلزم دگرجنس خواهانه کردن روابط اجتماعی در فضاهای عمومی و بازصورت بندی خانواده بود». او این فرآیند را مقارن می داند با تلاش جامعه ایران برای مدرن شدن.

ازاین رو، بسیاری بر این باورند این کتاب تصویر غالب از دوران قاجار را بر هم زده و ادبیات مرتبط با این موضوع را به جلو برده است. روایت نجم آبادی از قرن نوزدهم، به ادعای خودش، بیش از آنکه روایتی علّی باشد از امکان ها سخن می گوید. در نظر او عاملیت و علیت را می توان از زوایای مختلفی مورد توجه قرار داد.

او تاکید دارد «اگرچه قدرت متوازن نبود ولی این بدان معنا نیست که عاملیت فرهنگی یک طرفه بوده است. اینکه ما صرفا غرب را دارای عاملیت می دانیم و تاثیر شرق بر غرب را هیچ گاه به معنای نفی عاملیت غرب در نظر نمی گیریم، برساخته نگاهی استعماری است که اندیشه ما را تا به امروز متاثر کرده است». نجم آبادی در پایان مقدمه کتاب حاضر توصیفی از این کتاب ارائه می دهد که خود گویای هدف آن است: «این کتاب در ابتدا پروژه ای در باب تاریخ نگاری جنسیت محور در ایران مدرن بود. هدف نشان دادن این نکته بود که جنسیت در مدرنیته ایرانی نقشی کلیدی داشته و صرفاً ته مانده ای از سنت نیست. بااین حال این کتاب سر از جای دیگری درآورد: تمایلات جنسی. اگر این کتاب ما را نسبت به همراهی فمینیسم در ضعف و نقصان های مدرنیته ایرانی آگاه کند و قدمی در راه پیشبرد مطالعات مدرن جنسیت و سکسوالیته در ایران بردارد، دستاوردی بیش از انتظار من خواهد داشت».

گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
منبع: روزنامه شرق