گفت‌وگو با عماد توحیدی، آهنگساز آلبوم ذوالجناح

 

موسیقی مذهبی، هنر تفكر است
 موسیقی در ایران از گذشته‌های دور تا به امروز فراز و فرودهای زیادی را به خود دیده و در این مسیر در هر دوره تاریخی ژانرهای گوناگونی به آن اضافه شده است.
 
 یكی از ژانرهایی كه مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار گرفته، موسیقی مذهبی است كه در سال‌های اخیر این نوع موسیقی نیز دچار ضعف‌های زیادی شده است كه از آن جمله می‌توان به ورود موسیقی‌های نامناسب و جایگزینی چیزی غیر از موسیقی مذهبی اشاره كرد. به طوری كه بسیاری از موزیسین‌هایی كه تمام تفكر و ایده شكل‌گیری موسیقی‌شان مبتنی بر اصول اصلی موسیقی و آواز است این اتفاق را نوعی ركود در موسیقی مذهبی ایران می‌دانند.
«عماد توحیدی» آهنگساز آلبوم موسیقی ذوالجناح درخصوص موسیقی دینی و جایگاه آن در جامعه می‌گوید: موسیقی دینی نهایتا با هدف پرستش و معرفت الهی یا ارج نهادن به قداستی عمیق ساخته می‌شود. به قول «كریستف ولف» موسیقی دینی فرصتی برای موسیقیدان است به جهت آن كه در قالب یك بیانیه، اعتقاداتش در مقام یك مومن را با اعتقاداتش در كسوت یك هنرمند یگانه سازد.
وی ادامه می‌دهد: موسیقی دینی یا مذهبی نباید به جای تحریك عقلانیت، عامل تخدیر آن باشد. جلوگیری از این امر به عهده معرفت‌اندیشان است كه به عنوان نمونه حادثه كربلا را یك حادثه عاشقانه زیبای دلربای ایثارگرانه می‌بینند.

شعر و ملودی در موسیقی، محدود به مرزهای فرهنگی هستند
این آهنگساز كه در آلبوم ذوالجناح از سازهای كوبه‌ای و گروه همسرایان برای ایجاد فضایی پرشور و پرتپش در موسیقی مذهبی استفاده كرده،‌ درباره این ویژگی اثرش توضیح می‌دهد: خاصیت سازهای كوبه‌ای ایجاد یك فضای پرشور و پرتپش است و منحصرا در این اثر، دغدغه من خوانشی براساس سنت موسیقی دینی در اشكال متنوع و مشروعیت دادن آن در فضایی مدرن و تجربه نشده بود. من در این اثر سعی كرده‌ام تا در قالب یك اركستر كامل و منحصر به فرد از سازهای كوبه‌ای تعریف جدید در موسیقی ارائه دهم. می‌دانید كه همیشه موسیقی را براساس سازهای ملودیك می‌نویسند و سازهای كوبه‌ای را زیرمجموعه‌ای از آن در نظر می‌گیرند. شعر و ملودی در موسیقی پیوسته محبوس در تعهدات ازلی و فرهنگ معانی و تداعی‌های خویش‌اند، محدود به مرزهای فرهنگی و جغرافیایی، اما سازهای كوبه‌ای خصلتی سیاح‌وار و جهان وطن دارند كه یك كیفیت بدوی و بی‌مرز را تداعی می‌كنند.

موسیقی دینی، روح واحد انسانیت
بسیاری از موسیقیدانان در آثارشان از موسیقی‌های بومی و اقوام مختلف ایران به خاطر غنی بودن این ژانر بهره‌های فراوان می‌برند چرا كه برخی معتقدند كه موسیقی ایرانی از موسیقی بومی ما الهام گرفته است.
توحیدی كه در اثرش از موسیقی مناطق مختلف ایران استفاده كرده، در این خصوص می‌گوید: من در ذوالجناح از سازهای كوبه‌ای فرهنگ‌های متفاوت و در برخی جاها از شگردها و آواهای ملل و اقوام گوناگون استفاده كردم. البته من در آلبوم «كولی كوبی» این معنا را با استفاده از یك مجموعه بزرگ سازهای كوبه‌ای و همچنین آواهای كلیسایی، مقام‌های خراسانی، دوبیتی‌خوانی كرمان و مناطقی از زاگرس (بختیاری)، موسیقی آفریقایی، آوازهای معابد هند، مقام‌های موسیقی نقاط مختلف از كشورهای اسلامی، شروه خوانی بوشهر و اشاراتی به موسیقی GAZZ (در حد فیگور) و حتی اذان و اقامه تجربه كرده بودم. در ذوالجناح نیز قطعات در فضای متنوعی از ریتم‌ها و آواهای فرهنگ‌های مختلف اجرا شده‌اند.
وی می‌افزاید: قصد من از چنین كاری ایجاد یك فضای سیال و بی‌مكان بود. از سویی اگر شما جغرافیای ایران فرهنگی و نه ایران مرزبندی شده امروز را نگاه كنید، موسیقی ما از تاجیكستان تا بخش‌هایی از هند و كشمیر تا آسیای صغیر و كشورهای عربی ردپای قابل توجهی دارد. این اثر را می‌توان ارائه‌دهنده منظومه‌ای از تفكر دانست كه بنیادهای فكری ایرانی در كنار نگاه اساطیری كهن و تداخل آن با رسم شیعه و خاطره مقدس واقعه عاشورای سال 61 هجری و آیین‌های سور و سوگ و فرهنگ‌های متنوع این محدوده دانست. موسیقی دینی قبل از تبعیت از فرم و الگوهای كهنه یا نو، دارای روح واحدی است كه می‌تواند در قالب‌های متنوعی بروز و ظهور كند.

تجلیات موسیقی بومی در موسیقی مذهبی
توحیدی در بخشی از آلبوم ذوالجناح به روح واحد موسیقی بومی، موسیقی كه در قالب‌های متنوع اجرا می‌شود، توجه كرده‌ است. او معتقد است كه این روح واحد در تلاوت قرآن كریم، اذان، ذكر، ورد، زیارت‌نامه‌خوانی، چاووش‌خوانی، منقبت، نعت، مدح، سینه‌زنی، تعزیه، نوحه و حتی مناسك صوفیانه تجلیات گوناگون دارد.
به گفته این كارشناس موسیقی هر منطقه از ایران تمام این موارد را با توجه به سنت‌های موسیقایی فرهنگ خویش اجرا می‌كند. مسلما می‌توان از سر تدبر و تحقیق وارد شد و ماهیت و ریشه فرهنگ موسیقایی نواحی مختلف ایران را شناخت و در جهت اجراهای دلپذیر و بدیع به كار برد.

اشعار ضعیف، آغاز انحراف موسیقی مذهبی
طی سال‌های اخیر موسیقی مذهبی به سمت موسیقی پاپ رفته و بسیاری از نوحه‌ها براساس ترانه‌هایی بی‌اساس شكل گرفته است به طوری كه این آهنگساز موسیقی فیلم نیز در این باره معتقد است كه این انحراف ابتدا ریشه در استفاده از اشعار سست و روزمره دارد؛ نوعی ادبیات قربان صدقه و خودمانی دور از شان فرهنگ فاخر و عزاداری! وقتی ما در نوحه‌خوانی قافیه‌پردازی سست را می‌شنویم كه جای جای آن واژه‌های نامناسب و قربان صدقه گفته می‌شود تكلیف ملودی كاملا روشن است و نهایتا اثری سودجویانه و سوءاستفاده‌گر از عواطف صادقانه عوام الناس شكل می‌گیرد.
وی ادامه می‌دهد: بارها شده كه برخی از این اجراها برای من یادآور آثار دست چندم پاپ ایرانی، عربی، هندی و استانبولی بوده است. این افت كیفیت هنری بی‌تردید در افت كیفیت معنوی این سنت‌ها نیز بسیار موثر است و قبح این ناروایی برای بسیاری از ما عادی شده، در نظرمان زایل گشته و غافلانه حتی این فضا را سالم می‌انگاریم!

بهترین استادان، مشهورترین مداحان
وقتی برخی نوحه‌های سست امروز را می‌شنویم در نگاهی گذرا و به قصد مقایسه ناخودآگاه به یاد اساتیدی می‌افتیم كه خود از مشهورترین مداحان بودند و موسیقی و آواز خود را بر پایه اصول و قواعد خاص شكل می‌دادند.
توحیدی نیز با تاكید این مطلب می‌گوید: زمانی بهترین استادان موسیقی ایرانی از مشهورترین موذنان و مداحان و منقبت‌خوانان عصر خود بودند. حاج موذن تفرشی، سیدحسین عندلیب اصفهانی، جناب دماوندی، سیدعبدالرحیم اصفهانی، قربان خان‌شاهی، میرزا اسماعیل‌خان كرمانی و جناب تاج اصفهانی همگی از اساتید مسلم موسیقی و در شعاع ادبیات كلاسیك ایرانی و متصل و مقرب به معرفت بودند، ولی اكنون در شرح قالب آنچه كه می‌شنویم باید به قول سعدی گفت: «گر تو قرآن بر این نمط‌‌خوانی/ ببری رونق مسلمانی».

نگاه زیباشناسانه
بخش مهمی از موسیقی مذهبی و عاشورایی از طریق آلبوم‌هایی در جامعه موسیقی رواج پیدا می‌كنند كه آثار دربرگیرنده این آلبوم‌ها كه از سوی هنرمندان مطرح موسیقی شگل می‌گیرند، مبتنی بر موسیقی‌های اصیل ایرانی هستند كه بواسطه نگاه ویژه و خاص به هنر خود آثارشان نیز ماندگار می‌شود.
یكی از آثار موسیقایی ماندگار در زمینه موسیقی عاشورایی كه با گذشت سال‌ها همچنان نگاه مخاطبان را به خود دارد، ذوالجناح است كه به آهنگسازی عماد توحیدی شكل گرفته، این آهنگساز، ذوالجناح را بخشی از سه‌گانه كولی كوبی، ذوالجناح و قلندروار (با صدای علیرضا افتخاری) می‌داند و می‌گوید: ذوالجناح براساس تفكری وزن ـ‌ محور طراحی شده است كه اصرار بر شنودی مستقل و دور از عادات شنیداری دارد و اجرای این تفكر فضای نامحدودی در استفاده از سازهای كوبه‌ای متنوع می‌طلبد. من در این اثر از همنشینی مقام‌های خراسانی، بوشهری، كردی، آذری، عربی و آفریقایی و حتی موسیقی كلیسایی به دور از قید و بندهای همیشگی و غوطه‌ور در شور و شورید‌گی و شیدایی نیز بهره برده‌ام.نكته قابل توجه‌تر در این آلبوم استفاده از دوبیتی‌‌خوانی‌های عروسی‌های بوشهر و گاهی بهره‌گیری از آواهای ماهیگیری و موسیقی كار و همچنین استفاده از ریتم‌های 6/8 و 5/8 در بطن یك موسیقی مذهبی است؛ آواها و ریتم‌هایی كه در سنت عزاداری مرسوم نیست. توحیدی در این خصوص می‌گوید: من می‌خواستم رهایی از فضاهای مستعمل و فارغ از تاثیرگذاری مناسب قالب عزاداری‌های امروز را در این آلبوم تجربه كنم همه اینها می‌‌تواند در خدمت یك تفكر زیباشناسانه تازه قرار بگیرد، حتی وقتی یك حقیقت كهنسال را یادآوری می‌كند.

 

 

گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ