دکتر محمدمهدی گویا، رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت
شایعه‌هایی با عنوان «فوت 5 نفر در اثر بیماری ابولا در تبریز» که در روزهای گذشته رسانه‌های رسمی و غیررسمی كشور را تا اندازه‌ای تحت‌تاثیر خود قرار داد، علاوه بر سودی كه نصیب برخی شایعه‌پراكنان کرد، سوالات نگران‌كننده متعددی را هم در ذهن آحاد مردم ایجاد کرد كه لازم است پاسخ داده شود. بدون شك بهترین پاسخ‌ها در این شرایط صریح‌ترین، صادقانه‌ترین و شفاف‌ترین پاسخ‌ها هستند. واقعیت این است كه با سرد شدن هوا طی 2 ماه گذشته، همانند سایر شهرها و استان‌های كشور در فصل سرد سال، در تبریز موارد بیماری آنفلوانزا كه یك بیماری فصلی است به‌تدریج افزایش یافت؛ اتفاقی كه همه‌ساله و در همه كشورها رخ می‌دهد و معمولا با گرم شدن هوا تعداد بیماران نیز کم می‌شود و همه‌گیری فصلی پایان می‌پذیرد.
همه می‌دانند ویروس ابولا تنها در برخی خفاش‌ها و میمون‌های بزرگ حیات‌وحش در مناطق مشخصی از آفریقا وجود دارد و فقط افرادی به این بیماری مبتلا می‌شوند كه با حیوان آلوده یا بیمار مبتلا به ابولا و خون و ترشحات بدنش تماس نزدیكی داشته باشند و برای اینكه پزشكی به وجود این بیماری در بیمار خود شك کند و خانواده او را نگران کند، باید سابقه سفر به آفریقا را از او و اطرافیانش جویا شود. هیچ‌كدام از بیماران تبریز سابقه سفر به كشورهای گرفتار ابولا در غرب آفریقا را نداشتند. از طرفی هرچند بیماری ابولا یك بیماری تنفسی نیست اما اشتباه یك دانشجوی پزشكی هنگام پرونده‌نویسی و رعایت‌نكردن دستورالعمل‌های كشوری، باعث شد با برچسب نادرست‌زدن بیماری ابولا به یك بیمار تنفسی شدید ناشی از ویروس آنفلوانزا، اولین هسته‌های شایعه شكل بگیرد. به‌تدریج با انتشار این شایعه در رسانه‌های رسمی و غیررسمی، همانند گلوله برفی كه در سرازیری قرار گرفته و به سرعت بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود، این شایعه برای بسیاری از افراد به یك باور قلبی تبدیل شد و سیستم بهداشتی كشور را به پنهانكاری متهم کردند. متاسفانه برخی رسانه‌های رسمی هم بدون اینكه از مرجع قانونی و رسمی بیماری‌های واگیر كشور، یعنی مركز مدیریت بیماری‌های واگیر استعلام کنند، اقدام به انتشار این خبر کردند. هر چند اولین پزشكی كه برچسب ناصحیح ابولا را برای بیماری مبتلا به آنفلوانزای شدید مطرح کرده بود، متوجه اشتباه خود شد اما دیگر شایعه ساخته و منتشر شده بود. بر همگان مسلم است كه موضوع بهداشت و سلامت و به‌خصوص بیماری‌های عفونی واگیر كه می‌تواند باعث همه‌گیری‌های گسترده شود موضوعی نیست كه بشود آنها را بازیچه مقاصد سیاسی و اقتصادی گروهی اندك قرار داد و رابطه بین مسئولان بهداشتی هر كشور با آحاد مردم باید همواره در قالب صداقت بیان، اعتماد و گفت‌وگوی شفاف باقی بماند چراكه همكاری دوسویه مردم و مسئولان بهداشتی منطقه‌ای و ملی برای پیش‌بردن برنامه‌های سلامت، یك مساله تسهیل‌كننده است (برنامه قابل‌افتخار ریشه‌كنی فلج اطفال در كشور جمهوری اسلامی ایران مصداق این موضوع است).
ابولا اساسا یك بیماری تنفسی نیست و اشتباه گرفتن آن با موارد شدید بیماری ویروسی آنفلوانزا از نظر كلینیكی، بسیار بعید به نظر می‌رسد، اما این اتفاق رخ داد. همچنان كه طی دو سال گذشته نیز اشتباه‌های كلینیكی مشابهی در بسیاری از كشورهای جهان به وقوع پیوست. شایعه‌ها همیشه به همین راحتی ساخته می‌شوند اما واقعیت این است كه كارشناسان و متخصصانی كه با موضوع طغیان بیماری‌های واگیر در جهان و تاریخچه پرفراز و نشیب این بیماری‌ها آشنایی دارند به خوبی می‌دانند كه جزء لاینفك و حاشیه همیشگی اینگونه طغیان‌ها ساخته‌شدن و انتشار شایعه‌های متعدد است. تجربه‌های مشابه در سایر نقاط جهان به‌خوبی نشان داده كه در جریان طغیان‌های بیماری‌های عفونی، همواره برخی رسانه‌های غیررسمی و كم‌مشتری با انگیزه جلب‌توجه بیشتر مشتریان و كسب سود بیشتر از طریق ایجاد شایعه و ترس و دلنگرانی عمومی، دست به ساخت شایعه یا تحریف آمار و سخنان مسئولان بهداشتی می‌زنند. پیدایش شایعه‌ها در همه‌گیری‌ها در همه جای دنیا امری اجتناب‌ناپذیر است اما نكته قابل‌تامل اینجاست كه وقتی شایعه‌ها از زبان رسانه‌های قابل‌اعتماد مردم و بدون استعلام از مرجع قانونی اطلاعات بیماری‌های واگیر كشور (مركز مدیریت بیماری‌های واگیر در وزارت بهداشت) منتشر شوند، كم‌كم یك امر غیرواقعی به شكل یك باور واقعی به عموم مردم تلقین می‌شود.
نهایتا با بررسی سریع میدانی و ارزیابی واقعی بودن یا نبودن خبر توسط كارشناسان فنی و مسئولان بهداشتی كشور و پس از اثبات شایعه بودن آن، خبر توسط مسئولان بهداشتی تكذیب می‌شود اما گاهی این شایعه‌سازی‌ها علاوه بر خدشه وارد كردن به رابطه صادقانه مسئولان بهداشت و آحاد جامعه، می‌توانند باعث بروز رفتارهای غیربهداشتی و گسترش بیشتر بیماری‌های معمول جامعه شود. مصداق نزدیك و ملموس این سهل‌انگاری در اشاعه خبرهای كذب بهداشتی را می‌توان در آفریقا و در جریان همین بیماری ابولا پیدا كرد. به تایید كارشناسان و دانشمندان مطرح بهداشتی جهان، یكی از دلایلی كه باعث گسترش این بیماری در كشورهای غرب آفریقا شد، وجود خرافات و شایعه‌های مختلف بود كه باعث شد همكاری مردم با نظام سلامتشان به حداقل ممكن برسد و رفتارهای غیربهداشتی در نوع درمان بیماران و دفن اجساد عفونی ترویج پیدا کند. در حقیقت شایعه نه‌تنها برای آتش همه‌گیری‌ها مانند بنزین عمل می‌کند و آن را شعله‌ورتر می‌كند، بلكه مانع خدمت‌رسانی تیم‌های بهداشتی درمانی به مناطق آسیب‌دیده می‌شود. برخی افراد ممكن است تصور كنند كه وجود شایعه و ایجاد نگرانی، می‌تواند باعث هوشیارسازی و ایجاد حركت در مسئولان بهداشتی كشورها برای پاسخ هرچه سریع‌تر به آسیب‌دیدگان شود، درحالی كه ضمن احترام به رسالت خبررسانی سریع باید اذعان کرد كه در مورد بیماری‌های واگیر و سلامت مردم، حقیقت چیز دیگری است. تجربه تلخ و خسارات سنگین ابولا در غرب آفریقا، پاسخ این سوال را به روشنی بیان می‌کند. سونامی شایعه‌ها و ابهامات متعدد بی‌پاسخ در نهایت مانند بنزینی شعله‌های آتش این طغیان خانمان‌برانداز را سركش‌تر و سوزان‌تر کرد تا جایی كه مردم نه‌تنها به سیستم پزشكی و خادمان بهداشتی درمانی خود بدبین و بی‌اعتماد شدند، بلكه بیماران خود را به جای انتقال به بیمارستان در خانه نگه می‌داشتند و كم‌كم خیابان‌ها پر شد از جسد‌های رها شده و حتی بدتر از آن زمانی بود كه حمله‌های مسلحانه به بیمارستان‌ها و عملیات رهاسازی بیماران انجام پذیرفت. برای روبروشدن با ابولا به‌عنوان بیماری‌ای كه ترس و شایعه‌اش جلوتر از خودش به شهرهای كشور می‌رسد و شعله‌های شایعه‌ها و اخبار نادرست پیش از خود بیماری خسارت به بار می‌آورد، باید هماهنگی نزدیك و صمیمانه‌ای بین رسانه‌ها و مسئولان بهداشتی كشورها حاكم باشد.
مرجع رسمی و پاسخگو به ابهامات و سوالات مرتبط با بیماری‌های واگیر در كشور ما «مركز مدیریت بیماری‌های واگیر» در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی است. این مركز تجربه‌های درخشانی در كنترل همه‌گیری‌ها با حفظ آرامش در سال‌های گذشته دارد و طغیان‌های مهمی مانند وبا، تب كریمه كنگو، اسهال‌های خونی و... را مدیریت کرده و با اطلاع‌رسانی صحیح برنامه‌های بزرگی را مانند واكسیناسیون سرخك و فلج‌اطفال (و بسیاری برنامه‌های ملی دیگر از این قبیل) با همكاری رسانه‌ها و همیاری مردم و بسیج آحاد مردم به سرانجام رسانده است. انتظار می‌رود در مواقعی كه اخبار داغ و مشتری‌پسند اما نگران‌كننده‌ای به دست خبرنگاران جوان می‌رسد اولین اقدامشان تماس با روابط عمومی وزارت بهداشت و كسب اطلاعات دقیق از مركز مدیریت بیماری‌های واگیر باشد و مطمئن باشند كه همكاران ما در این مركز با صبر و حوصله پاسخگوی ابهامات هستند.
گردآوری: گروه سلامت سیمرغ
seemorgh.com/health
منبع : هفته نامه سلامت