خبر خوب برای ایرانی‌ها؛ ثبت کاخ «گلستان» در فهرست یونسکو

اگر چه تاریخچه كاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوی ( 988 ه.ق ) بر می گردد و بخشی از سفرنامه پیترو دلا واله (در سال 1028 ه.ق كه شهر تهران را با چنارستانی كه قصر سلطنتی را احاطه كرده بوده ، توصیف نموده است / سر آغازی بر ارگ سلطنتی ) خود موید این نكته است ، و در سلسله های بعد كم یا بیش نیز مو رد توجه واقع شده تا اینكه در عهد كریمخان زند ما بین سالهای 1173 تا 1180 ه.ق نیز این مجموعه با ساخت دیوانخانه ای دچار تغییرات اساسی گردیده ، ولی اهمیت واقعی ارگ را می توان به دوران آقا محمدخان قاجار نسبت داد .

وی در اواخر دوران زندیه و پس از مرگ كریمخان ( 1193 ه.ق ) از بحران داخلی ایران استفاده نموده ، ایلات قاجار را از دشت گرگان كه مركز سكونت آنان بود به دامنه های جنوبی البرز یعنی ولایات تهران و دامغان سوق داد و سعی كرد كه بتدریج راه خود را به طرف فارس یعنی مركز حكومت و قدرت زندیه باز كند . ( هر چند كه لرد كرزن در كتاب ایران و قضیه ایران ، در باره انتخاب تهران به پایتختی توسط آقا محمد خان و ایجاد مقر سلطنتی در این شهر نزدیكی به املاك و مقر طایفه خویش در گرگان و نزدیكی به روس ها و تحت مراقبت داشتن آنها را جزء عوامل این انتخاب می شمارد .) آقا محمد خان بعد از غلبه بر لطفعلی خان زند در شعبان 1209 ه.ق به تهران برگشته و در نوروز 1210 ه.ق به نام پادشاه ایران تاجگذاری می كند .

این حركت آقا محمد خان به اهمیت ارگ سلطنتی بیش از پیش افزوده و در عهد فتحعلی شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاری وی در این شهر ( 24 ربیع الاول 1212 ه.ق / 1797 میلادی در آستانه قرن 19 و همزمان با ناپلئون ) و هم بواسطه  خیالات شكو همند این پادشاه كاخ گلستان توسعه بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه كرد .

در عهد ناصرالدین شاه قاجار ( تاجگذاری جمعه 21 ذی القعده 1264 ه.ق / كاخ گلستان ) كاخ گلستان بواسطه مدت حكومت وی ( قریب به 49 سال ) و دیدار او بعنوان اولین پادشاه ایران از اروپا در سه سفر خود به سال های 1290 ، 1295 و 1306 ه.ق دستخوش تغییرات اساسی و متاثر از اروپا گردید .

اگر چه در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاریه ( مظفرالدین شاه ، محمد علی شاه و احمد شاه قاجار ) تا انقراض این سلسله (ربیع الثانی 1344 ه.ق / 9 آبان ماه 1304 ه.ش ) ارگ سلطنتی از لحاظ معماری تغییرات خاصی را به خود ندید ولی تاریخ آن با وقایع سیاسی فوق العاده موثری مانند انقلاب مشروطه و تبعات ناشی از آن توام و عجین گردید كه بخشی جدائی ناپذیر از حافظه تاریخی ملت ایران را تشكیل می دهد .

ارگ سلطنتی در سال های بعد از انقراض سلسله قاجار و به روی كار آمدن سلسله پهلوی شاهد تاجگذاری پهلوی اول ( 4 اردیبهشت 1305 ه.ش ) و پهلوی دوم ( 4 آبان 1346  ه.ش ) و همچنین بعضی از تغییرات و تصرفات در بافت خود بوده است كه ما آنها را ناروا و نا بجا می دانیم .

با این اوصاف ، كاخ گلستان با قدمتی كه از لحاظ حافظه تاریخی به 442 سال می رسد یكی از منحصر بفرد ترین مجمو عه های تاریخی ایران می باشد ، این مجموعه با این قدمت نه تنها بیانگر بخش مهمی از تاریخ هنر این مرز وبوم است بلكه بواسطه رخدادهای فوق العاده موثر اتفاق افتاده در آن یا به نوعی مرتبط با آن ، به مجموعه ای بی بدیل و سندی زنده از مهمترین بخش تاریخ ایران تبدیل گشته است .

هر چند كه كاخ گلستان در حال حاضر با وسعتی برابر با 5/4 هكتار ( یك دهم وسعت اولیه ) در بخشی از شهر تهران به صورتی عضوی غریب از اندام شهری از هم گسیخته واقع شده است و اطراف آن مملو از ساخت و سازهای جدید و بی هویت با عملكرد های نا همگن با اوست ولیكن باید به رها سازی این مجموعه ارزشمند از معضلات منطقه ای كه در آن واقع است اقدام كرد و مجموعه كاخ گلستان را به تفكری كه در پی ایجاد منطقه و بافت تاریخی كه مشتمل بر موزه ملی ، میدان مشق و .... است پیوند داد .

تاریخ احداث تکیه دولت
تکیه دولت، با فرمان ناصرالدین شاه در سال 1284 هجری قمری (البته در مورد تاریخ دقیق ساخت تکیه دولت، نقل قول های متفاوتی وجود دارد) و مباشرت دوستعلی خان معیرالممالك (سرپرست ضرابخانه)، طی مدت حدود 5 سال (90 – 1284 هجری قمری) با صرف هزینه ای بالغ بر سیصدهزار تومان بنا گردید. در زمان احداث تكیه دولت، در تهران حدود 40 تا 45 باب تكیه وجود داشت که باگذشت زمان بر شمار آنها افزوده شد و به 70 تا 80 تكیه رسید. در این میان، تکیه دولت به سبب نوع معماری اش، بیش از سایر تكایای قدیم تهران همچون تکیه حیاط شاهی» و «تکیه حاج میرزا آغاسی»، توجه مورخان و هنرشناسان ایرانی و غیرایرانی را به خود جلب کرده بود.

در خصوص علل ساخت تکیه دولت در كتاب تاریخچه كاخ گلستان و ابنیه سلطنتی، نوشته یحیی ذكاء، آمده است: «معتبرترین و وسیعترین تكیه های تهران كه تعزیه های دولتی در آن برگزار می شد، تكیه «حاج میرزا آغاسی» (تکیه دولت قدیم) بود كه تكیه «عباس آباد» نیز نامیده می شد. استقبال شدید مردم بخصوص زنان ازنمایش های مذهبی، همچنین تنگی و كوچكی فضای تكیه عباس آباد، لاجرم ازدحام و ناراحتی تولید می كرد و كار اجرای شبیه گردانی را مختل می ساخت و اقتضای زمان و اوضاع نیز تكیه بزرگتر و وسیعتری را طالب بود، از این رو ناصرالدین شاه ضمن دادن دستور شروع بنای شمس العماره، امری نیز برای ایجاد تكیه بزرگی در داخل ارگ سلطنتی به دوستعلی خان معیرالممالك صادر كرد.


این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره قرار داشت که قبلاً در محل آن ، انبار دولتی ارگ شهر مستقر بود.

در مورد موقعیت دقیق تکیه دولت، تفاوت هایی جزئی در اسناد برجای مانده موجود است. باوجود این موقعیت این بنا در جنوب غربی كاخ گلستان، کنار شمس العماره و روبه روی مسجد شاه سابق را همه تایید كرده اند، اما در خصوص قطعه زمین مورد استفاده برای احداث این بنا، پژوهشگران اظهارنظرهای متفاوتی کرده اند. برخی معتقدند كه فقط منزل مسكونی امیركبیر بعد از مرگش تخریب شده و به این منظور اختصاص یافته است و برخی دیگر نیز نوشته اند كه منزل امیركبیر همراه با قسمتی از زندانخانه دولتی و سیاهچال كه گرمابه مخروبه ای بود و انبارهای قدیمی، محل احداث تکیه دولت بوده است.

درکتاب معماران ایران؛ از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار، با استناد به فهرست یحیی ذکاء (مقاله معماران و استادکاران دوره اسلامی) و همچنین در مقاله آقای عنایت الله شهیدی با عنوان تکیه دولت و بررسی های ناقص و نادرست درباره آن، به نقل از استاد کریم پیرنیا، استاد حسینعلی مهرین به عنوان معمار تکیه دولت ذکر شده است.ساختمان تکیة دولت مدور و آجری با توجه به اینکه اکنون از این بنای باعظمت اثری برجای نمانده است، با استناد به اطلاعات موجود و همچنین تصویر رنگی این تکیه اثرمرحوم کمال الملک که گویاترین سند معتبر باقیمانده از این بنا است، به معرفی معماری آن می پردازیم.

معماری تکیه دولت را، برخی محققان همچون «خانم «ارلاسرنارا»، «دکتر فوریه» و «لرد کرزن» اقتباسی از «آلبرت هال – Albert Hall» لندن یا تماشاخانه ها و آمفی تئاترهای غربی دانسته اند. البته با توجه به اینکه سفر اول ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1290 هجری قمری انجام گرفته و طبق اسناد تکیه دولت طی سالهای 90 – 1284 هجری قمری ساخته شده بود، این نظر کمی تامل برانگیز است. سایر پژوهشگران از جمله بهرام بیضائی، مهدی فروغ و یحیی ذکاء نیز معتقدند که ساختمان تکیه دولت بر اساس طرح میدان ها و برخی کاروانسراها و تکایا طراحی و ساخته شده بود.

شکل کلی بنای تکیه دولت از بیرون به صورت منشوری 8 ضلعی بود که در داخل به یک استوانه کامل با قطر میانی حدود 60 متر تبدیل می شد. این بنا با ارتفاعی حدود 24 متر در چهار طبقه (با احتساب سردابها و زیرزمین) با مساحت تقریبی 2824 مترمربع و گنجایش حدود 20 هزار نفر طراحی شده بود. پی بنا سست بود و بر روی خاک دستی قرار گرفته بود و همین امر از ابتدا مشکلاتی برای مقاومت و ایستایی آن پدید آورد تکیة دولت سه ورودی داشت: ورودی اصلی و بزرگ در ضلع شرقی تکیه برای مردان ، با دری دو لنگه و سردری جناغی ؛ ورودی ضلع غربی برای زنان ، از سمت میدان ارگ با سردر جناغی و شش منارة کوچک در دو طرف که با کاشی مُعَقَّلی پوشیده شده بود ورودی سوم ، راهرو پر پیچ وخم و تاریکی بود که قسمت شاه نشین تکیه را به ضلع جنوبی کاخ گلستان وصل می کرد و شاه برای ورود به تکیه از آن می گذشت .

تکیة دولت تا پایان دورة قاجار برپا بود، چنانکه جنازة مظفرالدین شاه در مراسم باشکوهی به آنجا حمل شد و تا انتقال آن به عتبات در همانجا بود . در محرّم 1326 نیز محمدعلی شاه ، مطابق رسم معمول همه ساله ، به تکیه رفت و در پی هجوم جمعیت تلفاتی به بار آمد . مجلس مؤسسانی که در پانزدهم آذر 1304 تشکیل شد و احمدشاه را بر کنار کرد و رضاخان را به ریاست حکومت موقت گمارد، در تکیة دولت بر پا گردید.

تکیه دولت، پس از مشروطه با نفوذ و تاثیر فرهنگ و هنر غرب بر كشور و پیدایش تئاتر و نمایش جدید در ایران، ارزش و اهمیت پیشین خود را از دست داد. حتی گاهی مراسمی غیر از اجرای تعزیه نیز در آن برگزار شد، چنانچه در سالهای 1302 و 1304 شمسی، با مرمت برخی از قسمتهای تکیه، آن را برای برگزاری «نمایشگاه امتعه وطنی» و تشكیل «مجلس موسسان» در نظر گرفتند.تکیه دولت، عظیمترین نمایشخانه تاریخ ایران، سالها متروک و نیمه مخروبه بود تا اینکه در 1325 ه.ش برای ساخت شعبة بانک ملی در بازار، آن را خراب کردند و بیشتر عرصة آن زیربنای بانک گردید

معمار استادیوم آزادی و کاخ نیاوران درگذشت

ماجراهای سیاوش طهمورث برای تهیه جهزیه دو دخترش!

مجری ممنوع‌التصویر صدا و سیما در شبکه تلویزیونی پرسپولیس

پگاه آهنگرانی خطاب به روحانی: روی کمک من حساب کنید!