تاریخچه اسباب بازی در ایران: به مناسبت هفته کودک

سیر تحول اسباب بازی ها از گذشته تا امروز

هفته ملی کودک امسال از ۱۶ مهر ماه آغاز شد و اولین روز آن با عنوان « صلح، بازی و نشاط » نام گذاری شده است. از این رو با توجه به اهمیت این موضوع به مسئله بازی و سرگرمی کودکان می پردازیم. بازی های کودکان در دهه های مختلف تغییر کرده است.

سیر تحول اسباب بازی در ایران

تاریخچه اسباب بازی در ایران، تقریباً به قبل از مهاجرت آریایی‌ها برمی‌گردد. در آن زمان ایران باسـتان، میزبان اقوامی با تمدن‌های متفاوت بوده و این امر باعث شد که نه تنها ذهنیت و افکار جامعه، نسبت به مفهوم کودکی متفاوت شود، بلکه دید جدیدی نسبت به انواع بازی‌های کودکانه، به وقوع پیوست. اشیایی که در دل خاک بیرون آورده شدند، اشاره به تاریخچه اسباب بازی در ایران دارد. اشیایی با ابعاد کوچک، ظریف و با طرح و نقش کودکانه، از جنس سفال، فلـز، چوب و شیشه که به شکل پیکره‌های حیوانی و انسانی و مجسمه‌های چرخ‌دار و یا لوله عمودی (شیر مک)، جغجغه و فرفره، چالیک، الک دولک، دهل، گردونچه، اسب چوبی، عروسک و غیره درست شده‌اند که یادآور اسباب بازی کودکان آن زمان است.

باستان‌شناسان با بررسی تاریخچه اسباب بازی در ایران پی به این نکته بردند که این اسباب بازی، مربوط به قشر خاصی از اشراف زاده‌ها و اقوام طبقه مرفه آن زمان بوده و قشر متوسط و پایین دوران باستان تا حدی از این امکانات و اسباب بازی‌ها، محروم بوده‌اند. از عواملی که به پژوهش در مورد تاریخچه اسباب بازی در ایران کمک شایانی می‌کند، بررسی آثار نویسندگان قدیم ایران می‌باشد. به طور مثال در نوشته‌های کتـاب داراب نامه، به بعضی از اسباب‌بازی‌های کودکان آن دوران که با آن‌ها سر و کار داشته‌اند، اشاره کرده است.

با مطالعه تاریخچه اسباب بازی در ایران، می‌ توان فرهنگ‌ های مختلفی را در ساخت و نوع بعضی از اسباب بازی‌ ها یافت که نوع آداب و سنن و نوع پوشش و سبک زندگی آن منطقه را بازگو می‌کند. در دوره ناصرالدین شاه، برخی از اسباب بازی‌های غربی، مانند عروسک که با فرهنگ و پوشش و چهره زنان غربی مطابقت داشت وارد ایران شد و این امر باعث تغییر در الگوی رفتاری و نوع پوشش و آرایش زنان ایران گردید.

اسباب بازی کودکان در آپارتمان ها

با افزایش تراکم جمعیت شهری، و با توجه به محدود بودن منطقه شهری، کم کم خانه‌های ویلایی، جای خود را به آپارتمان‌های چند طبقه دادند و در نتیجه محدوده بازی کودکان منحصر به چهار دیواری داخل خانه‌ها شد. والدین کودکان برای سرگرمی آنان مجبور به تهیه اسباب بازی‌های متنوع شدند. از حدود یک قرن پیش تولید اسباب بازی صنعتی، شروع شد و با افزایش درآمد و بهبود وضع معیشت مردم، این صنعت رشد پیدا کرد و به تولید انبوه و با تنوع فراوان رسید.

با مطالعه تاریخچه اسباب بازی در ایران متوجه این نکته خواهیم شد که اسباب بازی باید با ارزش‌های حاکم بر هر جامعه مطابقت داشته باشد و این تناسب به گونه‌ای باشد که ارزش‌های جامعه را تقویت و محکم‌تر از قبل سازد تا باعث آرامش روحی و عاطفی کودکان گردد. اسباب بازی ذهن کودک را از تصورات و مفاهیم بازتر می‌کند و با هر بار بازی کردن نه تنها احساس خستگی نکرده، بلکه بر خلاقیت آن‌ها افزوده می‌شود. کودک باید آزادانه از وسایل بازی خود استفاده کند و به راحتی در آن تغییراتی ایجاد کند. هماهنگی و تناسب وسایل محیط زندگی با اسباب بازی باعث می‌شود که کودک خود را به راحتی با زندگی واقعی پیرامونش تطبیق دهد.

اسباب بازی لگو

با بررسی در تاریخچه اسباب بازی در ایران و لوح‌های آموزشی که در استان لرستان کشف شده، می‌توان فهمید که لوح‌ها به جهت آموزش برای کودکان آن دوره بوده است. این اشیا در واقع لوح‌هایی گلین با خط میخی سومری است که متعلق به چهار هزار سال پیش و جزو تاریخچه اسباب بازی در ایران است. امروزه والدین برای آموزش به کودکان از اسباب بازی لگو استفاده می‌کنند که باعث افزایش مهارت‌های رفتاری و حرکتی و رشد خلاقیت کودکان می‌گردد.

اسباب بازی لگو به ظاهر ساده است اما بسیار هوشمندانه ساخته شده. این اسباب بازی در ابتدا از جنس چوب بود، اما در سال ۱۹۴۷ کریستین سِن، در ساخت اسباب بازی لوگو، پلاستیک را جایگزین چوب کرد و در سال ۱۹۶۴ کارخانه لوگوسازی پکیج لگو را که شامل تمام ابزار و قطعات لازم برای ساخت یک لگو با شکل و مدل معین بود را وارد بازار کرد.

واژه لگو در زبان دانمارکی به مفهوم خوب جفت کردن و خوب بازی کردن است. لگو نام تجاری اسباب بازی لگوست که در دانمارک ساخته می‌شود و شامل قطعات کوچک و بزرگ با جنس فلـز و چوب و پلاستیک است که با اتصال این قطعات می‌توان، اجسامی با طرح‌ها و شکل‌های متفاوت ساخت. مجموعه لگوی جنگ ستارگان، شهر قلعه و هری پاتر از این دسته‌اند. اسباب بازی لگو، علاوه بر رشد خلاقیت کودکان، مزایای دیگری نیز دارد که می‌توان به تنوع به تم‌های کارتونی، بالا بودن تعداد قطعات آن و کیفیت و تنوع در طراحی آن، با توجه به سن کودک، اشاره کرد.

ماشین فلزی

در تاریخچه اسباب بازی در ایران، مجسمه‌های چرخ‌دار با جنس سفال و فـلز دیده می‌شود که یادآور ماشین‌ها و دوچرخه‌های امروزی هستند. کودکان تحرک بیشتری را با حرکت دادن این مجسمه‌های چرخ‌دار، تجربه می‌کردند. این اسباب بازی‌های کشف شده در سه هزار سال پیش در مناطق شمال ایران رواج داشت. ماشین فـلزی نوعی اسباب بازی‌ست که امروزه مورد توجه کودکان و بزرگسالان قرار گرفته است. اما در تاریخچه اسباب بازی در ایران،  ماشین فلزی به صورت امروزی وجود نداشت و بیشتر به صورت عروسک‌های چرخ دار با جنس سفال و یا چوب ساخته می‌شد.

در واقع ماشین فـلزی یک نمونه کوچک از ماشین‌های واقعی مورد علاقه کودکان و بزرگسالان است که بدنه مقاوم و جذابی دارند و با همان ظرافت و جزئیات ساخته می‌شوند. ماشین‌های فلـزی در انواع و سایزهای مختلف، با قابلیت‌هایی چون رباتیک ساخته می‌شود. ماشین‌های آتش نشانی و ماشین‌های پلیس وماشین‌های کلاسیک و خاورهای خوش رکاب از این دسته‌اند.

عروسک های پارچه ای

شاید همه ما از پدران و مادرانمان شنیده باشیم که عروسک های پارچه ای درست می کردند و با آن سرگرم می شذند یا اینکه پسرها یک چوب را برمی ذاشتند و با قوه خیالشان آن را اسب خود می دانستند و برای خودشان اسب سواری می کردند و ساعت ها با آن مشغول بازی بودند.

عروسک های پلاستیکی

جلوتر که آمدیم جای عروسک‌ های پارچه‌ ای را عروسک‌ های پلاستیکی گرفت که دست و پایشان از هم جدا می‌شد. دختران با آن‌ ها سرگرم می‌ شدند برایش لباس می‌ دوختند حتی پای وسایل آشپزخانه هم به سرگرمی‌ های کودکان باز شد و با آن برای عروسک هایشان غذا درست می‌کردند و در عالم خودشان مادر آن عروسک بودند. چرخ خیاطی‌هایی که سوغات مکه بودند و دوربین‌های کوچکی که در آن می‌توانستی تصاویری از مکه را ببینی در کنار این‌ها دوچرخه‌هایی برای کودکان ساخته شد که جای اسب‌ های چوبی را گرفت و حالا دختر و پسر بودند که در حیاط خانه شان یا کوچه‌ ها با دوچرخه‌ ها بازی می‌کردند.

منچ و شطرنج و بازی های فکری

کم کم پای منچ و شطرنج هم به اسباب بازی‌ها باز شد. منچ‌ها و شطرنج‌هایی که ساعت‌ها کودکان را سرگرم می‌کرد. بازی‌های فکری هم یک قسم دیگر بازی‌های کودکان شدند. کم کم عروسک‌های باربی، میکی موس، ماشین‌ها و قطار‌ها به دنیای کودکان وارد شد.

بازی های کامپیوتری

باورود کامپیوتر به ایران، بازی‌های کاپیوتری از دهه هفتاد در ایران دیده می‌شد. در کنار آن سگا و آثاری که به تلویزیون وصل می‌شدند بخشی از سرگرمی‌های کودکان دهه شصت را به خود اختصاص داد.

عروسک های باربی

با گذشت زمان در دهه‌های دیگر همین اسباب بازی‌ها پیشرفته‌تر شدند. انواع جدیدی از عروسک‌های باربی به بازار آمد. به جای آتاری و سگا این پی اس ۴  و پی اس ۵ بودند که جولان می‌دادند. بازی‌های کامپیوتری پیشرفته تری آمد. عروسک‌ها دیگر بیشتر از آنکه به عروسک شبیه باشند شبیه نوزاد بودند و کودکان واقعا در دنیای کودکانه شان مادری می‌کردند. نوع وسایل آشپزخانه شان هم تغییر کرد. حالا همه چیز در اسباب بازی هایشان دیده می‌شد. بازار اسباب بازی ایران را اسباب بازی‌های خارجی در اختیار داشت. پس از مدتی تولیدکنندگان داخلی به بازار اسباب بازی وارد شدند، اما هنوز هم بخشی از بازار اسباب بازی را، اسباب بازی‌های پرزرق و برق خارجی تشکیل می‌دهد.

وسایل بازی کودکان امروز

کودکان امروز تنها به اسباب بازی و توجه والدین نیاز ندارند. آن‌ها به صلح و آرامش نیاز دارند. صلح و آرامشی که از درون خانه شان آغاز می‌شود و تا محله، شهر و کشورشان ادامه پیدا می‌کند. در این میان امروزه بازی‌هایی را می‌بینیم که به آن‌ها می‌آموزد خشن باشد و این مسئله با صلحی که قرار است کودکان امروز برای فردای سرزمینمان رقم بزنند منافات دارد. هنوز هم در میان اسباب بازی ها، بازی‌هایی دیده می‌شود که به رشد و پرورش ذهنی آن‌ها کمک می‌کند. هنوز روزگار استفاده از بازی‌های فکری به پایان نرسیده است. هنوز هم می‌توان برای استفاده از بازی‌های کامپیوتری یا پی اس ۴ و پی اس ۵ زمانی در نظر گرفت تا بازی‌های چند ساعته با این وسایل باعث نشود خشونت موجود در برخی از این بازی‌ها به آن‌ها منتقل شود یا زمانشان را برای مطالعه و تماشای دنیای اطرافشان از دست بدهند.  

گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
منبع: yjc.news/tarikhema.org