عبور سینما از صحرای عربستان

 

شهر ریاض در عربستان سعودی اولین فیلم سینمایی را در طول 30سال اخیر اكران عمومی كرد.
طبیعی است كه چنین اقدام غریب و دور از انتظاری توجه فراوان محافل مختلف هنری، اجتماعی، رسانه‌ای و حتی سیاسی را برانگیزد. تحلیلگران سینمایی و اجتماعی خبر از یك رفرم و تحول اساسی در مناسبات اجتماعی عربستان سعودی می‌دهند و این تحلیل، چندان هم دور از واقعیت نیست. برای نخستین‌بار در 3دهه اخیر پایتخت و قلب كشور عربستان، شاهد وقوع اتفاقی بوده كه برای اكثر مردم دیگر نقاط جهان چیزی عجیب و غریب است.

 

خبری كه پخش شد، خیلی ساده این بود: مردم شهر ریاض به تماشای یك فیلم سینمایی نشستند. این تماشاگران هم اهالی محل بودند و هم توریست‌های خارجی كه در شهر حضور داشتند و توانستند جزو كسانی باشند كه از نزدیك این حركت شگفت‌انگیز را دیده و تجربه كردند. اما این نمایش سینمایی خیلی هم شبیه نمایش‌های سینمایی در دیگر كشورهای جهان نبود. ضمن اینكه خانم‌ها هم اجازه ورود به سالن نمایش و تماشای فیلم را نداشتند.

فیلمی كه طلسم 30ساله را در شهر ریاض شكست «مناحی» نام دارد. برای تماشاگرانی كه پس از سال‌ها می‌توانستند یك فیلم سینمایی را روی پرده سینما تماشا كنند، این یك تجربه خاص و لذت‌بخش بود و طعم و حال و هوای ویژه‌ای داشت. دولت مركزی كه 30سال قبل دستور بسته‌شدن سالن‌های سینماها را داد، حالا دارد در دیدگاه خود تجدید نظر می‌كند. یكی از دلایل بسته‌شدن سینماها، فشاری بود كه تندروهای مذهبی بر دولت مركزی می‌آورند. آنها عقیده دارند فعالیت‌های فرهنگی و هنری- و ازجمله نمایش فیلم‌ها در سینماها- مناسب حال جامعه عربستان نیست. دلیلی كه آنها برای این دیدگاه خود می‌آورند، این است كه وجود صحنه‌های غیر اخلاقی با ارزش‌های اسلامی در تضاد است و آنها باور دارند كه كلیت سینما، تبلیغ‌كننده چنین چیزی است.

اما استقبال تماشاگران از فیلم «مناحی» خیلی خوب بود و نشان می‌دهد كه مردم عادی شهر دیدگاهی شبیه دیدگاه تندروهای كشور خود ندارند. این گروه از تماشاگران شامل مردان و بچه‌ها- و از جمله دختران زیر 10سال- می‌شد. آنها فیلم را در مركز فرهنگی شهر- كه توسط دولت اداره می‌شود- تماشا كردند.

 

برگزاركنندگان این برنامه در خیابانی كه مركز فرهنگی در آن قرار داشت یك قرارگاه‌ ایست بازرسی درست كرده بودند، تا خانمی نتواند برای دیدن فیلم به طرف این مركز بیاید، ولی با وجود این محدودیت، نمایش عمومی فیلمی سینمایی در ریاض را می‌توان نشانه‌ای از چالشی دانست كه جامعه عربستان را به سوی رفرم می‌برد اما چالش برای تغییر و اصلاحات با مشكلاتی روبه‌روست. به صورت طبیعی، كسانی كه موفق شدند برای 30سال مانع از نمایش عمومی فیلمی در شهر ریاض بشوند، در رابطه با اكران عمومی فیلم‌ها ساكت نخواهند نشست.

در اولین اقدام، گروهی از عناصر تندرو محافظه‌كار در جلوی سینمای نمایش‌دهنده «مناحی» اجتماع كردند آنها تلاش داشتند تماشاگران را تشویق به عدم دیدن فیلم كنند. از آنها می‌خواستند وارد سالن نمایش نشوند. اما این درخواست در سطح وسیعی از سوی تماشاگران رد شد. آنها می‌گفتند سینما چیز بدی نیست و می‌توان با تماشای یك فیلم سالم، كمی تفریح كرد و لذت برد.

 

مسفر السیباهی یك تاجر 21ساله عربستانی كه در سالن نمایش حضور داشت، می‌گوید: «برایم خیلی جالب بود كه می‌دیدم تماشاگران این‌قدر خوشحال و راضی هستند. این نكته، بهترین بخش مربوط به نمایش فیلم بود.» فیلم «مناحی» توسط یك كمپانی بزرگ ساخته شده كه مالك آن یكی از شاهزاده‌های عربستان سعودی، الولیدبن طلال است.

با وجود محرومیت نیمی از جمعیت شهر ریاض از تماشای فیلم (منظور زنان شهر است) تصمیم برای نمایش عمومی این فیلم، حركت و اقدامی جسورانه است. این اقدام جسورانه ناشی از گرایش تازه‌ای است كه دارد كم‌كم كل قلمرو پاشاهی عربستان را دربر می‌گیرد. این گرایش خبر از یك تحول و تغییر كلی- هم سیاسی و هم اجتماعی و فرهنگی- در این كشور كهنسال می‌دهد. این تغییرات با به قدرت رسیدن ملك عبدالله در سال2005 شروع شده و گسترش یافته است.

 

در حالی كه بسیاری در این كشور عربی از این تغییرات استقبال كرده‌اند، ولی خشم تندروها را برانگیخته است. تندروها همیشه در مقابل چنین اتفاقاتی ایستاده‌اند و مخالفت خود را با هرگونه تغییر فرهنگی اعلام كرده‌اند. حتی یكی از آنها به نام یوسف الاحمد، الولید و دیگر سرمایه‌داران عربستانی را متهم كرده كه سینما از مواد مخدر هم بدتر و خطرناك‌تر است. او می‌گوید الولید در شبكه‌های تلویزیونی خود فیلم‌های سینمایی پخش می‌كند و این كار او غیرقابل قبول است.

خبرنگارانی كه در شب نمایش «مناحی» در مركز فرهنگی حضور داشته‌اند، فضا و جو آن را سرزنده و شاد توصیف كرده‌اند. به گفته آنها، تماشاگران قبل از ورود به سالن ذرت بو داده خریدند و زمانی كه تیتراژ فیلم شروع شد، شروع به دست زدن كردند. قبل از نمایش فیلم دو نفر تلاش كردند مانع از نمایش آن شوند، ولی با موفقیت روبه‌رو نشدند. ماموران پلیس این دو را به بیرون از سالن نمایش راهنمایی كردند و این در حالی بود كه آنها شعاردادن خود علیه نمایش فیلم را قطع نمی‌كردند.

 

در طول نمایش فیلم هم صدای اعتراض یك نفر دیگر شنیده شد. وی با فریاد و در حالی كه سعی می‌كرد توجه دیگران را به سمت خود جلب كند، از مردم می‌پرسید چرا پول‌شان را صرف تماشای چنین چیزهایی می‌كنند و آن را این‌گونه خرج می‌كنند.  السیباهی می‌گوید: این سر و صدا مانع از آن نشد كه توجه تماشاگران از قصه فیلم منحرف شود. نكته جالب این است كه سالن سینما هنگام نمایش پر از تماشاچی بود. تمام آنها پس از پایان فیلم، گفتند از تماشای آن لذت برده‌اند. خط اصلی قصه كمدی فیلم درباره مرد عربی است كه برای كار و زندگی راهی دوبی می‌شود و در آنجا برای تطبیق‌دادن خود با زندگی تازه‌اش، با مشكلاتی روبه‌رو می‌شود.

«مناحی» در شرایطی در ریاض به نمایش درآمد كه فیلمسازان و هنرمندان عربستانی در طول سال‌های گذشته، تلاش‌هایی برای احیای فیلمسازی و نمایش فیلم در داخل كشور انجام داده‌اند. بازشدن فضای سیاسی و اجتماعی در سال‌های اخیر، آنها را دلگرم‌تر كرده و باعث تشویق بیشتر آنها شده است. در صنعت سینمای كم‌جان عربستان چنین اتفاقی حكم یك جهش و هیجان را دارد. برخی از این فیلم‌ها در جشنواره‌های بین‌المللی شركت داشته و موفقیت‌هایی هم به دست آورده‌اند. سال قبل اولین جشنواره فیلم سعودی در این كشور برگزار شد. این جشنواره در شهر دمام برپا شد.

 

با وجود آنكه در عربستان سعودی سالن سینما وجود ندارد، اما مردم كشور می‌توانند فیلم‌های سینمایی را در خانه‌های خود و از طریق تلویزیون تماشا كنند. برخی از هتل‌ها هم به صورت غیررسمی در اتاق‌های نشیمن و همچنین سالن انتظار، فیلم‌ها را به نمایش می‌گذارند. آن دسته از تماشاگرانی كه علاقه‌مند پیگیری محصولات سینمایی و تماشای آنها باشند، معمولا به كشور بحرین سفر می‌كنند تا فیلم‌های جدید سینمایی- هم محصولات آمریكایی و هم محصولات هندی- را روی پرده‌بزرگ سینماها تماشا كنند.

در عین حال، تعداد خیلی زیادی فروشگاه‌های ویدئویی وجود دارد كه تازه‌ترین محصولات سینمایی را به دوستداران فیلم و سینما ارائه می‌كنند. تمام این فیلم‌ها پس از حذف صحنه‌های عریان‌گرا و خلاف عرف توسط مسئولان رسمی، ‌به بازار ویدئویی راه پیدا می‌كنند كسانی كه این روزها روزنامه‌های منتشره در عربستان سعودی را می‌خوانند،  می‌گویند آنها هر هفته معمولا یك صفحه خود را به سینما (معرفی و نقد فیلم‌ها، اخبار سینمایی و مقالات و گفت‌وگو با هنرمندان) اختصاص داده‌اند.

 

تحلیلگران سیاسی و اجتماعی می‌گویند جامعه عربستان برای سال‌ها یك جامعه بسته و محدود بوده است و ایجاد تغییرات در آن با مشكلات زیادی روبه‌روست.  این كشور با وجود ثروت كلانی كه در اختیار دارد، در مقایسه فرهنگی با برخی از كشورهای منطقه همچون امارات متحده عربی،‌ مصر، سوریه و لبنان در ردیف‌های پایین‌تری قراردارد. در شرایطی كه كشورهای سوریه و لبنان چیزی به نام یك صنعت سینمای كوچك و جمع‌وجور را دارند، ولی عربستان سعودی حتی فاقد همین امكانات اندك است.

همین مسئله توجه محافل هنری و منتقدان سینمایی را به خود جلب كرده است. آنها می‌گویند حتی در كشورهای مترقی‌تر و پیشرفته‌تر عربی،  چیزی به نام صنعت سینما و  فیلمسازی وجود ندارد. در كشورهای عربی به ندرت فیلمی سینمایی تهیه و تولید می‌شود. اكثر فیلم‌هایی كه در سینماهای این كشورها روی پرده می‌روند محصولات هالیوودی و بالیوودی هستند. بسیاری از كشورهای عربی و منطقه خاورمیانه سعی خود را بر ساخت و تولید مجموعه‌های تلویزیونی گذاشته‌اند.

 

این مجموعه‌ها كه عموما فاقد تكنیك و خلاقیت هنری هستند، شامل درام‌های خانوادگی می‌شوند كه محبوب تماشاگران خود هستند. اهل فن می‌گویند اگر فیلم سینمایی هم در این بین در كشورهای فوق ساخته شود، چیزی بهتر و بالاتر از این مجموعه‌های تلویزیونی نخواهد بود. به گفته آنها بضاعت هنری سینمای كشورهای عرب در همین حد است. چند دهه قبل سینمای الجزایر درام ضد دیكتاتوری «وقایع سال‌های خاكستر» را (به كارگردانی محمد لخدرهمینه) تولید كرد كه فراتر از امكانات تكنیكی و تولیدی سینمای این كشور بود.

جشنواره بین‌المللی كن نخل طلای خود را در سال‌1975 به این فیلم داد و خود فیلم نامزد دریافت اسكار در رشته بهترین فیلم خارجی سال شد اما چنین اتفاقاتی  در سینمای عرب به ندرت رخ می‌دهد و حكم یك پدیده را دارد. در چنین اوضاع و احوالی است كه این پرسش مطرح می‌شود كه عربستان سعودی در میانه چنین غوغا و بلبشویی چگونه خود را با صنعت سینما هماهنگ می‌كند و وضعیت نمایش فیلم‌های سینمایی در این كشور چه خواهد شد؟

 

یك تحلیلگر سینمایی می‌گوید: «واقعیت امر این است كه در یك دهه اخیر همه ما شاهد تغییر و تحولات بزرگ و عمیقی در سطح بین‌المللی و در بین مردم عادی بوده‌ایم. اینترنت و ماهواره‌ها بسیاری از معادلات را به هم ریخته‌اند و وضعیت كنونی را نمی‌توان با 10سال قبل مقایسه كرد. چنین وضعیتی به صورت طبیعی، تاثیر خود را بر عربستان سعودی هم گذاشته است. نه این كشور و نه هیچ كشور دیگری نمی‌تواند خودش  را از این تاثیرات در امان بداند. آن كسانی موفق خواهند بود كه این تاثیرات را درك  و با آن همراهی كنند. سیر حوادث حكایت از آن می‌كند كه در عربستان سعودی این تاثیرات درك شده و حالا آنها تلاش دارند به تدریج خود را با این مسائل همراه كنند. نمایش عمومی یك فیلم عربی در یك سالن نمایش بزرگ، شروعی برای تغییرات و تحولات بعدی است و این مسیری است كه به هر حال باید طی شود.»

 

 گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ

www.seemorgh.com/culture

 منبع: hamshahrionline.ir

 

فیلم افشاگرانه سیاسی از فیلم ساز اسکاری

همه هری پاتر می‌خواهند!

بازگشت شرلوك هلمز

كشف‌های تازه انسان در سینما