مسیری که «مادر» برای رسیدن به محبوبیت پیمود

 

نام فیلم: مادر
نویسنده و کارگردان: علی حاتمی
فیلم بردار: محمود کلاری
تدوین: حسن حسن دوست
آهنگساز: ارسلان کامکار
طراح صحنه و لباس: علی حاتمی
طراح گریم: عبدا... اسکندری
بازیگران: رقیه چهره آزاد، محمد علی کشاورز، امین تارخ، فریماه فرجامی، جمشید‌هاشم پور، اکرم محمدی، حمید جبلی، اکبر عبدی، حمیده خیرآبادی، حسین کسبیان و محبوبه بیات
محصول: 1368، هدایت فیلم
مدت زمان: 108 دقیقه

خلاصه داستان: پیرزنی که در آسایشگاه سالمندان به سر می‌برد به فرزندان خود خبر می‌دهد می‌خواهد در آخرین روزهای عمرش اعضای پراکنده خانواده را در خانه قدیمی‌جمع کند. فرزندان درگیر مشغله زندگی خود، روابط خانوادگی را فراموش کرده اند و بعضی اوقات از یکدیگر دلخور و دل چرکین هم هستند، اما به لطف حضور مادر، صمیمیت‌های از دست رفته باز می‌گردد و روابط آسیب دیده ترمیم می‌شود.

چگونه فیلم نامه از آرشیو بیرون آمد؟
«علی حاتمی» سودای ساختن «مادر» را اوایل سال 1361 در سرش می‌پروراند اما به دلیل مشکلاتی که همیشه بر سر ساخت فیلم‌هایش با آن‌ها رو به رو بود ساخت مادر را به تأخیر انداخت، تا این که در سال 1368 توانست با حمایت هدایت فیلم مقدمات ساخت فیلم را فراهم کند و یکی از شخصی ترین پروژه‌های کارنامه سینمایی خود را کلید بزند. «حاتمی» که به هر حال از تأخیر پیش آمده در تولید فیلم ناراحت بود در گفت و گو با نشریه هشتمین جشنواره فیلم فجر در این باره گفت: «قصه به هر حال هفت سال پیش نوشته شد، اما آن قدر همه چیز سر صحنه هنگام دوبله و حتی گفتن دیالوگ‌ها عوض شد که می‌توانم بگویم قصه را هفت روز پیش نوشته ام.» وی در ادامه از ساخته نشدن فیلم در زمان اصلی خود گلایه کرد و گفت: «شاید این هفت سال به من تجربه فنی بیشتری داده باشد اما عامل اصلی کار هنر، کاری که لااقل من می‌کنم، آن زیست عاطفی و حسی و آن جوهر نفسانی پشت اثر است که با دل آدم سر و کار دارد و الآن می‌دانم که هفت سال پیش حس و حال بیشتری داشتم.» البته در آخرین مراحل تصویب فیلم نامه اختلاف سلیقه ای میان «حاتمی» و شورای تصویب فیلم نامه به وجود آمد و پیشنهادهایی هم برای اصلاح متن ارائه شد که «حاتمی» زیر بار آن‌ها نرفت تا بتواند «مادر» را در شکل و شمایلی ایده آل تولید و کارگردانی کند. «حاتمی» در یادداشتی که برای مطبوعات جشنواره فجر فرستاد مادر را فیلمی‌معرفی کرد که به طور هم زمان دو داستان را تعریف می‌کند؛ بخشی از فیلم به سرگذشت فرزندان یک خانواده اختصاص دارد که به لطف حضور مادر روزگار خوش دوران کودکی خود را به یاد می‌آورند؛ اما بخش دیگر فیلم به داستان سفر سبک بارانه و عاشقانه یک مادر به دیار باقی اختصاص دارد که همراه با فرزندانش مشتاقانه مقدمات این سفر را فراهم می‌کند.

مادر چگونه از چرخه اکران سر بلند بیرون آمد؟
«مادر» در تابستان سال 1368 با حوصله و دقت فزاینده «علی حاتمی» در نظارت بر تک تک اجزای صحنه ساخته شد. «حاتمی» و دیگر عوامل، تولید لوکیشن اصلی فیلم را در خیابان شیخ‌هادی، در خانه‌ای که متعلق به یک زوج سال خورده بود که در زمان فیلم برداری هم در یکی از اتاق‌های خانه ساکن بودند، به طور کامل بازسازی کردند. «احمد طالبی نژاد» در گزارش خود از پشت صحنه «مادر» که همان زمان در مجله فیلم منتشر شد به خوبی دشواری‌های موجود برای رسیدن به طراحی صحنه مطلوب «حاتمی» را تشریح کرده است. از قرار معلوم یکی از این دشواری‌ها اجبار به ریختن گازوییل در حیاط خانه و تحمل بوی بد آن بوده تا کف حیاط همیشه آب پاشی شده به نظر برسد. «مادر» پس از شرکت در جشنواره فیلم فجر از دهم مرداد 1369 در گروه کیفی «الف» به نمایش درآمد و با فروش 19 میلیون و 600 هزار تومان (با بلیت 25 تومانی در سینماهای ممتاز پایتخت) در رتبه سوم جدول فیلم‌های پر فروش آن سال جای گرفت. در واقع «مادر» با اختلاف ناچیزی یک رتبه بالاتر از فیلم «هامون» داریوش مهرجویی قرار گرفت. «ای ایران» ناصر تقوایی، «تمام وسوسه‌های زمین» حمید سمندریان و «مهاجر» ابراهیم حاتمی‌کیا از دیگر فیلم‌های مهمی ‌بود که در آن سال به نمایش درآمد.

چگونه «مادر» مشهورترین فیلم «علی حاتمی» شد؟
پیوند «حاتمی» با تاریخ و مؤلفه‌های نوستالژیک آن باعث شده است بیشتر آثار وی در بسترهایی شبه تاریخی روایت شود که سنخیتی با دوران کنونی و نشانه‌های ملموس آن ندارد. از این نظر «مادر» با وجود سر سپردگی آشکارش به عناصر تاریخی، معاصرترین فیلم «حاتمی» محسوب می‌شود و داستانش در تهران دهه 1360 می‌گذرد و شخصیت‌هایش حداقل در ظاهر شباهت‌هایی با آدم‌های این دوره زمانه دارند. عناصر شهری موجود در این فیلم از خیابان‌ها و ماشین‌ها گرفته تا میدان آزادی و آپارتمان مسکونی جلال الدین نشانه‌های آشنایی است که تصوری از تهران معاصر در ذهن خواننده ایجاد می‌کند. وجود برخی از اصطلاحات و گوشه و کنایه‌های امروزی تر در دیالوگ‌ها و مونولوگ‌های شخصیت‌ها مثل اشاره به تقابل طرفداران تیم‌های آبی و قرمز هم در شکل گیری این جهان بینی ملموس و آشنا دخیل بوده اند. به همین دلیل جهان داستانی مادر نسبت به آثاری مانند «حاجی واشنگتن» و «کمال الملک» دچار استبعاد تاریخی نیست و مخاطب راحت تر می‌تواند با آن ارتباط برقرار کند. در کارنامه هنری «حاتمی» تنها «مادر» و در مرحله بعد «سوته دلان» و «طوقی» از بستر معاصر برای تعریف داستان خود استفاده کرد و به اتفاق هر سه آن‌ها با استقبال بیشتری در میان عامه مخاطبان رو به رو شد.

واکنش اهالی سینما چگونه بود؟
آثار «حاتمی» در زمان حیات او با استقبال منتقدان رو به رو نشد و به اتفاق نقدهای تندی را هم متوجه او کردند. مهم ترین ایراد این نقدها به آثار گذشته گرای «حاتمی»، جعل تاریخ و ارائه تصویری وارونه از آن به مخاطبان مربوط بود. «حاتمی» آگاهانه واقعیت‌های تاریخی را تحریف می‌کرد تا دقت فزاینده خود را صرف طراحی صحنه و لباس‌های شخصیت‌ها بکند. به تصویر کشیدن چهره ای آزادی خواه و مبارز از کمال الملک در فیلم «کمال الملک» و مؤثر نشان دادن وی در امضای متمم قانون اساسی توسط مظفرالدین شاه تنها یکی از مثال‌های پر شمار جعل تاریخ در آثار «حاتمی» محسوب می‌شود. «حاتمی» در مورد «مادر» به نوعی نوستالوژی گرایی سطحی متهم شد که رویای تحسین گذشته از دست رفته و تقبیح نامعقول مظاهر مدرنیسم را در سر دارد. در واقع حتی منتقدانی که دوستدار برخی از توانایی‌های «حاتمی» در «مادر» بودند ضعف‌های داستانی و کاستی‌های محتوایی آن را قبول داشتند و اغلب با اوصافی تند بر حاتمی‌و سینمایش می‌تاختند. این رویکرد به قدری فراگیر و جدی بود که در مرور نقدهای زمان اکران فیلم به زحمت جملاتی ستایش آمیز درباره «مادر» پیدا می‌شود و در عوض بیشتر نقدها مملو از نکوهش و تقبیح «حاتمی» و سینمایش است.

چگونه بازیگران و گویندگان بر نقاط ضعف این اثرسرپوش گذاشتند؟
بازیگران «مادر» بدون هیچ تردیدی در جلب توجه مخاطبان به این فیلم نقشی اساسی بازی کردند. در این میان «محمد علی کشاورز» به دلیل حضور پررنگش در بستر داستانی فیلم و «اکبر عبدی» به دلیل ایفای نقش کوچک ترین پسر خانواده که از ناتوانی ذهنی رنج می‌برد بیشتر از بقیه به چشم آمدند. کشاورز با آن ظاهر خشن و بی احساس خود همان تیپ شعبان استخوانی سریال «هزاردستان» را این بار در قالب یک شخصیت تازه به دوران رسیده و مرفه بازآفرینی کرد. «اکبر عبدی» هم با الهام از یک شخصیت واقعی و با نیم نگاهی به جوان معلول فیلم «سوته دلان» یکی از ماندگارترین بازی‌های خود را در این فیلم به نمایش گذاشت و در جشنواره فجر هم با کسب سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل مرد مهم ترین جایزه سینمایی کارنامه اش را به دست آورد. البته هنرنمایی این بازیگران تا حد زیادی مدیون توانایی تحسین برانگیز گویندگان فیلم است که همگی از بزرگان این حرفه بودند. «ناصر تهماسب» به عنوان مدیر دوبلاژ فیلم از «منوچهر اسماعیلی» برای صداپیشگی سه نقش «محمد علی کشاورز»، «اکبر عبدی» و «جمشید‌هاشم پور» استفاده کرد که حاصل کار هم شنیدنی از کار درآمد. «خسرو خسروشاهی» به جای امین تارخ، «ژاله کاظمی» به جای ماه طلعت و «نیکو خردمند» به جای حمیده خیرآبادی از دیگر گویندگان مهم این فیلم بودند.