نوشتار زیر حاصل بخشی از پژوهش‌های میدانی من و همكارانم است كه در مدت سه سال و انجام حدود هفتاد سفر به نواحی مختلف استان كرمان به دست آمده است.
اگرچه پژوهش در پهناورترین استان كشور، دشواری‌های ویژه خود را به همراه داشت، ولی عزم راسخ این گروه، برای شناسایی و ثبت و ضبط گوشه‌ای از فرهنگ گران‌قدر ایران‌زمین تمام سختی‌ها را به شهدی گوارا مبدل نمود. خوشبختانه نتایج حیرت‌آور به‌دست‌آمده و شناسایی بیش از هزار نوازنده بومی و متجاوز از بیست نوع ساز نواحی كه تعدادی از آن‌ها نه‌تنها در كشور، بلكه در پهنه گیتی منحصر به فردند، ما را بیش از پیش به ادامه راه مصمم نمود. در این نوشتار سعی شده است به معرفی انواع مختلف سورنا، به عنوان شاخص‌ترین و مهم‌ترین ساز نواحی استان، پرداخته شود.
ساز سورنا جایگاه ویژه‌ای در میراث موسیقایی دیار كریمان دارد و به‌طور كلی قص‍ّه‌گوی حماسه و خون و جنون و سور و سوگ است. كشف سورنای هفت‌هزار ساله در منطقه بشاگرد و همچنین كشف سورنایی متعلق به دوران هخامنشی كه هم‌اكنون در باغ موزه هرندی كرمان نگه‌داری می‌شود، نشان از پیشینه بسیار كهن این ساز در كرمان دارد.
به سورنا در اصطلاح محلی، ساز و به خنیاگر آن سازی گفته می‌شود. به گروه‌های نوازنده شادیانه نیز ساز و دهلی، لوطی، مطرب و سوری گفته می‌شود. به‌طور كلی چهار نمونه متفاوت از ساز سورنا در استان كرمان رایج است، كه سه نمونه آن با سایر سورناهای كشور متفاوت است.
نمونه اول: سورنایی است كه لوله صوتی و قسمت مخروطی ساز از هم جدا نمی‌شود و به صورت یك تكه و متصل از چوب تراشیده می‌شود. این سورنا كه تقریباً مشابه اكثر سورناهای راجی در كشور می‌باشد، در مناطقی از بافت و شهرستان‌های سیرجان، شهربابك، بردسیر (مناطق لاله‌زار و خرمنده) رایج می‌باشد. تا دو دهه قبل از این سورنا در شهرستان‌های شهداد، رفسنجان، زرند و خود شهر كرمان نیز استفاده می‌شده است.
نمونه دوم: سورنایی است كه در اصطلاح محلی به آن نرلاس1 گفته می‌شود و تفاوت آن با نوع اول در این است كه لوله صوتی ساز از محل شیپوری جدا می‌شود و سورنا به شش قسمت (شیپوری، لوله صوتی، دو شاخه، پولك، میل و قمیش) تقسیم می‌گردد. این سورنا در مناطقی از شهرستان بافت كه در مجاورت شهرستان جیرفت می‌باشد، تمام مناطق جیرفت و بم و قسمت‌هایی از كهنوج و قلعه‌گنج رایج می‌باشد.
نمونه سوم: سورنایی است شبیه به سورنای نوع اول، با این تفاوت كه طول آن بسیار بلند (حدود شصت سانتی‌متر) و نزدیك به ابعاد كرنای استان كرمان می‌باشد. این ساز در شهرستان منوجان و قسمت‌هایی از كهنوج و قلعه‌گنج نواخته می‌شود.
نمونه چهارم: سورنایی است كه شاید در تمام دنیا منحصر به فرد باشد. سورنایی با بدنه‌ای گلی كه در منطقه سبلوئیه زرند (بناوند) ساخته و نواخته می‌شود.
سازهای همراه سورنا
سازهای همراه سورنا در استان كرمان نسبت به موقعیت جغرافیایی هر منطقه و نوع سورنایی كه در آنجا رایج است، متفاوت می‌باشد. در این قسمت سعی شده با توجه به نوع سورنا سازهای همراه آن معرفی شود.
سورنای نوع اول: معمولاً این ساز در مناطقی به همراه دهل، و در قسمت‌هایی دیگر به همراه دهل، نقار و د‌ُرك2 نواخته می‌شود. دهلی كه با این ساز نواخته می‌شود، به وسیله چوب و تركه نواخته می‌شود و ارتفاع بدنه دهل نسبت به قطر پوست‌ها كمتر می‌باشد. پوستی كه با چوب نواخته می‌شود نسبت به پوستی كه با تركه نواخته می‌شود، ضخیم‌تر و دارای صدای بم‌تری می‌باشد. جنس بدنه دهل از جنس چوب بید و یا سپیدار می‌باشد. این دهل به وسیله طناب و یا تسمه چرمی به شانه نوازنده آویخته می‌شود. جنس كوبه از چوب بادام و تركه از جنس تركه انار می‌باشد.
نمونه اول: سورنایی است كه لوله صوتی و قسمت مخروطی ساز از هم جدا نمی‌شود و به صورت یك تكه و متصل از چوب تراشیده می‌شود. این سورنا كه تقریباً مشابه اكثر سورناهای راجی در كشور می‌باشد، در مناطقی از بافت و شهرستان‌های سیرجان، شهربابك، بردسیر (مناطق لاله‌زار و خرمنده) رایج می‌باشد. تا دو دهه قبل از این سورنا در شهرستان‌های شهداد، رفسنجان، زرند و خود شهر كرمان نیز استفاده می‌شده است.
نمونه دوم: سورنایی است كه در اصطلاح محلی به آن نرلاس1 گفته می‌شود و تفاوت آن با نوع اول در این است كه لوله صوتی ساز از محل شیپوری جدا می‌شود و سورنا به شش قسمت (شیپوری، لوله صوتی، دو شاخه، پولك، میل و قمیش) تقسیم می‌گردد. این سورنا در مناطقی از شهرستان بافت كه در مجاورت شهرستان جیرفت می‌باشد، تمام مناطق جیرفت و بم و قسمت‌هایی از كهنوج و قلعه‌گنج رایج می‌باشد.
نمونه سوم: سورنایی است شبیه به سورنای نوع اول، با این تفاوت كه طول آن بسیار بلند (حدود شصت سانتی‌متر) و نزدیك به ابعاد كرنای استان كرمان می‌باشد. این ساز در شهرستان منوجان و قسمت‌هایی از كهنوج و قلعه‌گنج نواخته می‌شود.
نمونه چهارم: سورنایی است كه شاید در تمام دنیا منحصر به فرد باشد. سورنایی با بدنه‌ای گلی كه در منطقه سبلوئیه زرند (بناوند) ساخته و نواخته می‌شود.
سازهای همراه سورنا
سازهای همراه سورنا در استان كرمان نسبت به موقعیت جغرافیایی هر منطقه و نوع سورنایی كه در آنجا رایج است، متفاوت می‌باشد. در این قسمت سعی شده با توجه به نوع سورنا سازهای همراه آن معرفی شود.
سورنای نوع اول: معمولاً این ساز در مناطقی به همراه دهل، و در قسمت‌هایی دیگر به همراه دهل، نقار و د‌ُرك2 نواخته می‌شود. دهلی كه با این ساز نواخته می‌شود، به وسیله چوب و تركه نواخته می‌شود و ارتفاع بدنه دهل نسبت به قطر پوست‌ها كمتر می‌باشد. پوستی كه با چوب نواخته می‌شود نسبت به پوستی كه با تركه نواخته می‌شود، ضخیم‌تر و دارای صدای بم‌تری می‌باشد. جنس بدنه دهل از جنس چوب بید و یا سپیدار می‌باشد. این دهل به وسیله طناب و یا تسمه چرمی به شانه نوازنده آویخته می‌شود. جنس كوبه از چوب بادام و تركه از جنس تركه انار می‌باشد.
نقاره‌هایی كه با این سورنا نواخته می‌شوند، نسبت به منطقه جغرافیایی متفاوت می‌باشند. نقاره مناطقی مانند سیرجان دارای بدنه‌ای سفالی و نقاره‌های شهربابك دارای بدنه‌ای مسی می‌باشند. پوست نقاره از پوست گاو و یا گوساله می‌باشد و پوست دهل از جنس بز و یا گوسفند. لازم به ذكر است در مناطقی از سیرجان و شهداد هنوز از نقاره برای نوبت‌نوازی استفاده می‌شود.
د‌ُرك: نوعی ساز پوستی دوطرفه كه با تسمه چرمی به گردن نوازنده آویزان می‌شود و برعكس دهل، پوست‌ها موازی زمین قرار می‌گیرند. در این ساز به جای چوب و تركه از انگشتان دست استفاده می‌شود. معمولاً بر بدنه این ساز كه از جنس چوب بید است، زنگوله‌ای با نخی از جنس كنف آویزان است و نوازنده در مواقعی زنگوله را روی پوست بالایی می‌گذارد تا در هنگام نواختن و لرزش پوست، صدای زنگ‌داری ایجاد شود. به غیر از مناطقی از استان كرمان، نظیر این ساز در جای دیگری از كشور دیده نشده است.
سورنای نوع دوم (نرلاس): این سورنا به همراهی دهل و جره3 نواخته می‌شود. بدنه دهل و ج‍ُره فلزی می‌باشد و ارتفاع بدنه نسبت به پوست‌ها بیشتر می‌باشد و به وسیله یك دست و یك چوب نواخته می‌شود. معمولاً نوازندگان دهل در حین نوازندگی حركاتی آكروباتیك، از جمله چرخیدن و عبور دادن ساز از زیر یكی از پاها (البته با حفظ ریتم) می‌پردازند. جنس چوبی كه نقش كوبه را بازی می‌كند از جنس ارچن4 یا بادام می‌باشد. جنس چوبی كه پوست را روی آن چنبره می‌كنند نیز از جنس چوب انار است. لازم به ذكر است، جره همان دهل است با ابعادی كوچك‌تر، كه صدایی زیرتر از دهل را ایجاد می‌كند.
سورنای نوع سوم: این نوع سورنا به همراهی دهل، تمبك، جره و در مواقعی تمپو نواخته می‌شود. بدنه دهل و جره‌ای كه با این ساز نواخته می‌شود، از جنس چوب كهور5 است و با یك دست و یك چوب نواخته می‌شود. ارتفاع بدنه دهل، چند برابر قطر پوست‌هاست. قطر یكی از پوست‌ها كمتر از پوست دیگری است و همین امر باعث شده دهل شكلی مخروطی پیدا كند. علت كوچكی یكی از پوست‌ها این است كه صدای زیرتری را نسبت به پوست دیگر ایجاد نماید. پوست بم را در این ساز با كوبه‌ای از جنس چوب بادام می‌نوازند. معمولاً بدنه این دهل را با پارچه‌های رنگی تزیین می‌كنند. تمبكی كه با سورنای نوع سوم نواخته می‌شود دارای بدنه‌ای چوبی است كه به وسیله تسمه چرمی به شانه نوازنده آویخته می‌شود.
سورنای نوع چهارم: این سورنای گلی را معمولاً به همراه دایره و دهلی كه در سورنای نوع اول توضیح داده شد، می‌نوازند.
اجزای سورنا
1. پیك: همان قمیش ساز است كه از جنس نی می‌باشد و نوازنده از ارتعاش دوزبانه آن صدای ساز را به وجود می‌آورد. معمولاً نوازندگان قبل از اجرا كمی پیك ساز را مرطوب می‌كنند. بهترین نوع پیك، نی آبی می‌باشد كه در اصطلاح محلی به آن پیش‌دریایی می‌گویند. در سورنای گلی، جنس پیك از پوست ساقه تركه بید و یا شنك6 می‌باشد. در اصطلاح محلی كرمان به پیك، كاشك، كاش، بزگه7 و فیقو نیز گفته می‌شود.
2. میل: رابطی است فلزی بین پیك و دوشاخه سورنا. در بعضی از نواحی استان به میل، ماشوله یا نلی8 هم گفته می‌شود. لازم به ذكر است سورنای گلی فاقد میل و دوشاخه می‌باشد و پیك مستقیماً در بدنه سورنا فرومی‌رود.
3. پولك: قطعه‌ای است دایره‌ای‌شكل كه به آن پیش‌لپوزی9 یا پیلك هم گفته می‌شود و بین پیك و میل ساز قرار می‌گیرد تا از ورود بیش از اندازه میل ساز به دهان جلوگیری نماید. پولك معمولاً از جنس صدف، چوب نارگیل و یا فلز می‌باشد.
4. دوشاخه: چوبی است كه پایین آن به صورت دوشاخه و انبری‌شكل بوده و در داخل بدنه سورنا فرومی‌رود. در اصطلاح محلی به دوشاخه، بچ10 ساز، گهر11 و زبونه هم گفته می‌شود و معمولاً از چوب سرخ گز می‌باشد.
5. بدنه: همان لوله صوتی ساز است كه به شكل مخروطی ساخته می‌شود. به‌جز سورنای گلی سایر سورناهای استان چوبی و معمولاً از جنس چوب زردآلود، زیتون، بادام، گل‌پرك، گلابی، ریشه كهور و یا كنار12 ساخته می‌شوند. در سورنای نرلاس به قسمت استوانه‌ای بدنه، دار، دال و دس پن13 و به قسمت مخروطی كپه، كعب و یا قده گفته می‌شود.
بعد از توضیح اجزای مختلف سورنا، به ذكر اندازه چند نمونه از سورنای استان پرداخته می‌شود.
د‌ُرك: نوعی ساز پوستی دوطرفه كه با تسمه چرمی به گردن نوازنده آویزان می‌شود و برعكس دهل، پوست‌ها موازی زمین قرار می‌گیرند. در این ساز به جای چوب و تركه از انگشتان دست استفاده می‌شود. معمولاً بر بدنه این ساز كه از جنس چوب بید است، زنگوله‌ای با نخی از جنس كنف آویزان است و نوازنده در مواقعی زنگوله را روی پوست بالایی می‌گذارد تا در هنگام نواختن و لرزش پوست، صدای زنگ‌داری ایجاد شود. به غیر از مناطقی از استان كرمان، نظیر این ساز در جای دیگری از كشور دیده نشده است.
سورنای نوع دوم (نرلاس): این سورنا به همراهی دهل و جره3 نواخته می‌شود. بدنه دهل و ج‍ُره فلزی می‌باشد و ارتفاع بدنه نسبت به پوست‌ها بیشتر می‌باشد و به وسیله یك دست و یك چوب نواخته می‌شود. معمولاً نوازندگان دهل در حین نوازندگی حركاتی آكروباتیك، از جمله چرخیدن و عبور دادن ساز از زیر یكی از پاها (البته با حفظ ریتم) می‌پردازند. جنس چوبی كه نقش كوبه را بازی می‌كند از جنس ارچن4 یا بادام می‌باشد. جنس چوبی كه پوست را روی آن چنبره می‌كنند نیز از جنس چوب انار است. لازم به ذكر است، جره همان دهل است با ابعادی كوچك‌تر، كه صدایی زیرتر از دهل را ایجاد می‌كند.
سورنای نوع سوم: این نوع سورنا به همراهی دهل، تمبك، جره و در مواقعی تمپو نواخته می‌شود. بدنه دهل و جره‌ای كه با این ساز نواخته می‌شود، از جنس چوب كهور5 است و با یك دست و یك چوب نواخته می‌شود. ارتفاع بدنه دهل، چند برابر قطر پوست‌هاست. قطر یكی از پوست‌ها كمتر از پوست دیگری است و همین امر باعث شده دهل شكلی مخروطی پیدا كند. علت كوچكی یكی از پوست‌ها این است كه صدای زیرتری را نسبت به پوست دیگر ایجاد نماید. پوست بم را در این ساز با كوبه‌ای از جنس چوب بادام می‌نوازند. معمولاً بدنه این دهل را با پارچه‌های رنگی تزیین می‌كنند. تمبكی كه با سورنای نوع سوم نواخته می‌شود دارای بدنه‌ای چوبی است كه به وسیله تسمه چرمی به شانه نوازنده آویخته می‌شود.
سورنای نوع چهارم: این سورنای گلی را معمولاً به همراه دایره و دهلی كه در سورنای نوع اول توضیح داده شد، می‌نوازند.
اجزای سورنا
1. پیك: همان قمیش ساز است كه از جنس نی می‌باشد و نوازنده از ارتعاش دوزبانه آن صدای ساز را به وجود می‌آورد. معمولاً نوازندگان قبل از اجرا كمی پیك ساز را مرطوب می‌كنند. بهترین نوع پیك، نی آبی می‌باشد كه در اصطلاح محلی به آن پیش‌دریایی می‌گویند. در سورنای گلی، جنس پیك از پوست ساقه تركه بید و یا شنك6 می‌باشد. در اصطلاح محلی كرمان به پیك، كاشك، كاش، بزگه7 و فیقو نیز گفته می‌شود.
2. میل: رابطی است فلزی بین پیك و دوشاخه سورنا. در بعضی از نواحی استان به میل، ماشوله یا نلی8 هم گفته می‌شود. لازم به ذكر است سورنای گلی فاقد میل و دوشاخه می‌باشد و پیك مستقیماً در بدنه سورنا فرومی‌رود.
3. پولك: قطعه‌ای است دایره‌ای‌شكل كه به آن پیش‌لپوزی9 یا پیلك هم گفته می‌شود و بین پیك و میل ساز قرار می‌گیرد تا از ورود بیش از اندازه میل ساز به دهان جلوگیری نماید. پولك معمولاً از جنس صدف، چوب نارگیل و یا فلز می‌باشد.
4. دوشاخه: چوبی است كه پایین آن به صورت دوشاخه و انبری‌شكل بوده و در داخل بدنه سورنا فرومی‌رود. در اصطلاح محلی به دوشاخه، بچ10 ساز، گهر11 و زبونه هم گفته می‌شود و معمولاً از چوب سرخ گز می‌باشد.
5. بدنه: همان لوله صوتی ساز است كه به شكل مخروطی ساخته می‌شود. به‌جز سورنای گلی سایر سورناهای استان چوبی و معمولاً از جنس چوب زردآلود، زیتون، بادام، گل‌پرك، گلابی، ریشه كهور و یا كنار12 ساخته می‌شوند. در سورنای نرلاس به قسمت استوانه‌ای بدنه، دار، دال و دس پن13 و به قسمت مخروطی كپه، كعب و یا قده گفته می‌شود.
بعد از توضیح اجزای مختلف سورنا، به ذكر اندازه چند نمونه از سورنای استان پرداخته می‌شود.
سورنای نوع اول: مربوط به سازی روستای امیرآباد شول سیرجان
طول كلی ساز: 44 سانتی‌متر، بدنه بدون میل و پیك: 3/36 سانتی‌متر، طول دوشاخه 3/9 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ اول (بدون میل و پیك): 9/4 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ دوم: 1/7 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ سوم: 4/9 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ چهارم: 7/11 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پنجم: 14 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ ششم: 4/16 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ هفتم: 2/19 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پشت (پس كت): 6/5 سانتی‌متر
قطر دهانه شیپوری: 8/8 سانتی‌متر
قطر بدنه استوانه‌ای: 4/2 سانتی‌متر
قطر پولك: 5 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ اول (بدون میل و پیك): 9/4 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ دوم: 1/7 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ سوم: 4/9 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ چهارم: 7/11 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پنجم: 14 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ ششم: 4/16 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ هفتم: 2/19 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پشت (پس كت): 6/5 سانتی‌متر
قطر دهانه شیپوری: 8/8 سانتی‌متر
قطر بدنه استوانه‌ای: 4/2 سانتی‌متر
قطر پولك: 5 سانتی‌متر
سورنای نوع دوم (نرلاس): مربوط به سازی جیرفت
طول كلی ساز: 5/40 سانتی‌متر، طول بدنه بدون میل و پیك: 5/34، طول دوشاخه 6/9 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ اول: 5/5 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ دوم: 6/7 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ سوم: 2/10 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ چهارم: 12 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پنجم: 2/14 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ ششم: 5/16 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ هفتم: 8/18 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پشت: 2/6 سانتی‌متر
قطر دهانه شیپوری: 5/9 سانتی‌متر
قطر بدنه استوانه‌ای: 2 سانتی‌متر
قطر پولك: 2/5 سانتی‌متر
سورنای نوع سوم: مربوط به سازی منطقه منوجان
طول كلی ساز: 58 سانتی‌متر، طول بدنه: 51 سانتی‌متر،
طول دوشاخه: 10 سانتی‌متر،
فاصله بالای بدنه تا سوراخ اول: 5/4 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ دوم: 5/7 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ سوم: 11 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ چهارم: 14 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پنجم: 2/17 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ ششم: 2/20 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ هفتم: 3/23 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پشت: 5/5 سانتی‌متر
قطر دهانه شیپوری: 5/7 سانتی‌متر
قطر بدنه استوانه‌ای: 2 سانتی‌متر
قطر پولك: 5/5 سانتی‌متر
سورنای نوع چهارم: مربوط به ساز روستای سبلوئیه زرند (بناوند)
طول كلی ساز: 25 سانتی‌متر، طول بدنه: 22 سانتی‌متر
فاصله بالای بدنه تا سوراخ اول: 5/4 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ دوم: 7/6 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ سوم: 5/9 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ چهارم: 2/12 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پنجم: 5/15 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پشت: 4/3 سانتی‌متر
قطر دهانه شیپوری: 4/5 سانتی‌متر
قطر بدنه استوانه‌ای: 3/3 سانتی‌متر
فاقد میل، پیك و دوشاخه.
طول كلی ساز: 25 سانتی‌متر، طول بدنه: 22 سانتی‌متر
فاصله بالای بدنه تا سوراخ اول: 5/4 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ دوم: 7/6 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ سوم: 5/9 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ چهارم: 2/12 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پنجم: 5/15 سانتی‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پشت: 4/3 سانتی‌متر
قطر دهانه شیپوری: 4/5 سانتی‌متر
قطر بدنه استوانه‌ای: 3/3 سانتی‌متر
فاقد میل، پیك و دوشاخه.
گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
www.seemorgh.com/culture
منبع: iricap.com
مطالب پیشنهادی:
رمز و رازهای موسیقی جنوب ایران
یاد «بنان» بخیر
چگونگی و زمان پيدايش موسيقی
دیرین شناسی موسیقی ایران 2
آشنایی با هشت ساز موسیقی