مراسم روز عاشورا در هر منطقه، استان و حتی شهری با بخش‌های دیگر متفاوت است. مردم اغلب نقاط ایران از صدها سال پیش آیین‌ها، شعرها و مرثیه‌های ویژه خودشان را برای عزاداری روزهای محرم داشته اند كه با شیوه خاص خودشان هم اجرایشان می‌كرده‌اند. حتی اجرای تعزیه‌ها كه نمایش وقایع روز عاشوراست هم از هر گویش و فرهنگی نسبت به فرهنگ دیگر متفاوت است. تعزیه در لغت به معنی سوگواری برای عزیزان از دست رفته است ولی در اصطلاح به نوعی نمایش مذهبی با آداب و رسوم خاص گفته می‌شود.
مراسم علم‌برداری یا علم بستن، یكی از مهم ترین آیین‌هایی است كه ارتباطش با عاشورا بسیار ناگسستنی است. علم به عنوان نشان و نماد پرچم سپاه امام حسین علیه السلام در روز عاشوراست كه از زمان صفویه وارد مراسم آیینی این روز شده است. علم‌ها با پارچه‌های رنگی، مخصوصا سبز سیدی تزیین می‌شوند و مردم نیازمندی كه نذرهایی دارند با سنجاق كردن پول و پارچه به این علم‌ها، برای برآورده شدن نذر و نیازشان به امام حسین(ع) متوسل می‌شوند و در این میان لب تشنه، دل تنگ و غریبی یاران امام را شاهد و گواه می‌گیرند.
علمبندان در مازندران
در شب هفتم محرم، مردم شهرهای مختلف استان مازندران، مراسم «علمبندان» را برگزار میكنند. در این شب مردم به پای علم‌ها می‌روند و اصطلاحا علم را لباس میكنند. زن‌ها و مردها در كنار علم‌ها داخل تكایا حاضر می‌شوند، علم را با گلاب می‌شویند و هر كس نذر یا حاجتی دارد پارچه سبزی به آن می‌‌بندد.
نخل‌هایی كه می‌چرخند
نخلگردانی یكی از آداب مشهور عزاداری در ایران در روزهای سوگواری امام حسین(ع)، سومین امام شیعیان در ایران است. این عمل به عنوان سمبل تشییع پیكر مقدس سیدالشهدا (ع) در روز عاشورا انجام می‌شود. البته نخلگردان آیینی است كه مردم شهرهای كویری و مركزی ایران مانند كاشان، یزد، نائین و تعدادی از روستاهای این مناطق برگزار میكنند.
نخل، اتاقك كوچكی است كه دیواره‌های عمودی مشبك دارد و 2 طرف این دیواره‌ها شبیه درخت سرو است. نخل را با انواع پارچه، شال و ترمه تزیین میكنند و در روزهای عزا بویژه روز واقعه عاشورا آن را با آداب مخصوصی روی دوش حمل میكنند، همراه با عزاداران در شهر می‌گردانند و در پایان مراسم به جای اولش كه معمولا یكی از تكیه‌های مشهور و بزرگ شهر است، برمی‌گردانند.
معروف ترین روستایی كه مراسم نخلگردانی در آن به یكی از جاذبه‌های توریستی این روستا هم تبدیل شده، روستای تاریخی ابیانه است. در این مراسم نخلگردانی، مردم ابیانه این رسم قدیمی را كه «نباید نخل را بر زمین گذاشت» به كمال رعایت میكنند. نخل از حسینیه تا سرچشمه كه قبرستانی در شرق روستاست توسط آدم‌های مختلفی حمل شده و بالاخره در سرچشمه به زمین گذاشته می‌شود. خیلی از مردمی كه چشم انتظار آمدن این روز بوده‌اند، برای برآورده شدن حاجت‌هایشان، پای نخل عاشورا، گوسفند قربانی میكنند.
محرم در كاشان
عزاداری كاشانی‌ها همزمان با اولین روز ماه محرم آغاز می‌شود و آخر ماه صفر به پایان می‌رسد، اما مراسم ویژه‌ای در این شهر برگزار می‌شود كه از اول محرم آغاز و تا شانزدهم محرم ادامه دارد. این مراسم به «شش امام حسین(ع») معروف است. در این شب ها، عزاداران به حسینیه‌ها و مساجد می‌روند. دسته‌های عزاداری بسیاری در كاشان وجود دارد كه بنا به رسم قدیم، هر كدام از این دسته‌ها نشانی از كربلا را با خود حمل میكنند كه علم، كتل، توغ جریده، شش گوشه نهر علقمه، نخل و شط فرات از مشهورترین این نشانه‌هاست.
عاشورا در جنوب
مردم شهرهای جنوبی كشورمان هم همیشه آیین و مراسم مخصوص خودشان را داشته‌اند. مخصوصا در روزهای محرم و عزاداری كه با شور و هیجان خاصی بر سر و سینه می‌زنند و برای شهادت امام سومشان سوگواری میكنند. در بسیاری از مناطق جنوبی كشور، مخصوصا مناطق عرب نشین، مراسم عزاداری با دسته‌های بزرگی از مردان كه به صورت دایره‌وار دور هم می‌ایستند و سینه می‌زنند برگزار می‌شود. حركت مواج، یكدست و آرام جمعیتی كه سینه و زنجیر می‌زنند و بخش‌هایی از سوگواره مداح را تكرار می‌كند، یكی از زیباترین و در عین حال متاثركننده‌ترین تصاویری است كه مردم عزادار جنوب خلق میكنند.
تغییر چهره خرمشهر
خرمشهر را كربلای ایران می‌دانند و داستان‌ها و وقایعی كه بر این شهر و مردمش رفته حال و هوای عاشورایی دارد. این شهر از زمان‌های بسیار دور هم به دلیل داشتن حسینیه‌های بسیار، به نجف ثانی مشهور بوده است. در روزهای محرم، دسته‌های گوناگون با زبان‌ها و فرهنگ‌های متفاوت در خرمشهر عزاداری میكنند. هیات‌های كردها، لرها، بوشهری‌ها، آذربایجانی‌ها و عشایر عرب، هر كدام به شیوه و روش‌های خاص خودشان عزاداری میكنند كه همین مساله چهره شهر را در روز عاشورا بسیار متفاوت و متنوع می‌كند.
سوگ شهادت در شلمچه
شلمچه هم كه شهادتگاه 30 هزار شهید زمان جنگ تحمیلی است، روزهای عزاداری حسینی، شاهد حضور دسته‌های بزرگی از زائران و كاروان‌های عزاداری است كه برای سوگواری به شلمچه می‌روند، زیارت عاشورا می‌خوانند و بر سر و سینه می‌زنند.
تعزیه با لهجه محلی
مردم شمال كشور هم آیینهای خاصی برای عزاداری محرم دارند. در گیلان هم مثل بسیاری از نقاط كشور تعزیه خوانی در روزهای سوگواری امام حسین(ع) برگزار می‌شود، اما نكته جالب اینجاست كه در شهرهای مختلف استان گیلان، مخصوصا در روستاها، 2 ماه آخر تابستان كه فصل پایان كار و فعالیت‌های زراعی است، زمان اوج گرفتن تعزیه‌خوانی است. گیلانی‌ها این تعزیه‌ها را به زبان گیلكی و گاهی تركی اجرا میكنند. اجرای تعزیه به زبان محلی، مردمی را كه برای تماشا آمده‌اند بیش از پیش تحت تاثیر قرار می‌دهد.
یك مراسم متفاوت
در استان مازندران مراسم «كرپ زنی» متفاوت با سایر نقاط كشور است. «كرپ» تكه‌ای چوب تراشیده شده است كه در كف دست قرار میگیرد. در مراسم كرپ زنی، شخصی كه این وظیفه را بر عهده دارد، یك جفت «كرپ» را در دست میگیرد و هماهنگ با آهنگ نوحه‌ای كه خوانده می‌شود، آنها را به هم می‌كوبد. در مازندران این شیوه به هم كوبیدن كرپ‌هاست كه آن را با كرپ زنی در دیگر شهرهای كشور متفاوت كرده است.
خیلی از مردم تركمن هم 10 روز اول محرم را روزه می‌گیرند، چرا كه معتقدند با روزه گرفتن می‌توانند تشنگی و گرسنگی امام حسین(ع) و یارانش را احساس كنند. تركمن‌ها در روز عاشورا و تاسوعا در مسجدها جمع می‌شوند و اطعام نیازمندان یكی از توجهات ویژه‌ای است كه فراموشش نمی‌كنند. «قتلمه» هم نان ویژه‌ای است كه تركمن‌های شمال خراسان در روزهای محرم می‌پزند و در میان عزاداران امام حسین(ع) پخش میكنند.
عزاداری به شیوه آذری‌ها
عزاداری آذری‌ها در روزهای محرم، مراسم و سوگواری‌های بسیار خاصی را به همراه دارد. «شاه حسین»، «وای حسین» مهم‌ترین عباراتی است كه از زبان عزاداران، شنیده می‌شود.
آذری‌ها كه به خاندان پیامبر(ص)، بویژه به امام حسین(ع) ارادت ویژه‌ای دارند مراسم مخصوصی را در روزهای محرم برگزار میكنند. یكی از این مراسم، تشت‌گذاری است كه 2 روز پیش از آغاز ماه محرم، شروع می‌شود. تشت‌گذاری مراسمی است كه با نوحه سرایی آغاز شده و مردم با سینه زنی در سوگ حضرت ابوالفضل(ع) عزاداری میكنند. در این مراسم افرادی كه به آنها «حسینچی» گفته می‌شود و اغلب ریش سفیدان هیات‌ها هستند، با تشت، كوزه و مشك‌های آب بر دوش، به دنبال حسینچی دیگری كه پرچمی را در دستش گرفته حركت میكنند و فریادهای یا حسین، واحسین در این فاصله شنیده می‌شود.
در ادامه، حسینچی‌ها تشت را در گوشه‌ای از مسجد یا حسینیه می‌گذارند و آب كوزه‌ها و مشك‌ها را در آن خالی میكنند، روضه حضرت ابوالفضل(ع)، رقیه(س) یا علی‌اصغر(ع) می‌خوانند و سپس همه به نوبت تشت را می‌بوسند و لیوانی از آب آن را به نیت تبرك می‌نوشد.
مردم اردبیل هم مراسم تشت‌گذاری را به عنوان كهن‌ترین سنت سوگواران حسینی هر سال 27 ذیحجه به مدت 3 روز برگزار میكنند.
گهواره نمادین
حمل علم و كتل مهم‌ترین وجه عزاداری مردم بخش‌های غربی كشور است.
در كرمانشاه اما مردم روستاهای كندوله و فش، مراسم عزاداری ویژه‌ای دارند. در این بخش از كشور عزاداران از روستای خودشان، به روستاهای دیگر می‌روند و در هر روستا از آنها پذیرایی می‌شود. گهواره نمادین حضرت علی‌اصغر(ع) هم در تمام مدت روی دوش مردم حمل می‌شود.
مراسم عزای حسینی در هر شهر و روستایی ویژگی‌ها و آیینهای خاص خودش را دارد. این تنوع و تكثر نمایش‌ها و سوگواره‌ها، چهره‌ای سیاهپوش، عظیم اما در عین حال بسیار متفاوت و تاثیرگذار به شهرهای مختلف كشور می‌دهد، اما آنچه در همه این مراسم‌ها مشترك است، سوزناكی شعرهاست كه با صدای بم و بلند طبل‌ها در هم می‌آمیزد و صدای زیر و غم‌انگیز سنج‌ها برای تكمیل این سمفونی بزرگ با زنجیرهایی كه همزمان بالا می‌روند و روی شانه‌ها فرود می‌آیند، همراه می‌شود.
گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
www.seemorgh.com/culture
منبع: jamejamonline.ir
مطالب پیشنهادی:
نگاهی به آداب و رسوم مردم هند در عاشورا
تداوم برخی آیینهای کهن سوگواری در ایران امروز
علم و کتل و بیرق از ابتدا تا امروز
سفره سبز رمضان در چهارگوشه ایران
تشت گذاری، سنت عزاداران حسینی اردبیل