حیات کثیفی که محل تولد شاهان قاجار بود
در این مقاله شرحی از تاسیس تا انهدام یک بنای تاریخی در دوره قاجار ارائه می شود.

 مخروبه شدن زادگاه شاه قاجار در دامغان!

تولد باباخان(فتحعليشاه) بنا بر قوي ترين روايت در سال 1185 هجري قمري در زماني که پدرش «حسينقلي خان» ملقب به جهانسوز از سوي «کريم خان زند» به حکومت دامغان رفته بود در آن شهر اتفاق افتاد. حسينقلي خان شش سال بعد، پس از چندين سال شورش و تاخت و تاز در نواحي دامغان، استراباد و مازندران به دست اطرافيانش کشته شد. پيش از آن باباخان خردسال را مدتي به دربار وکيل در شيراز و بعد به قزوين فرستاده بودند.
با وقايع پس از مرگ وکيل و گرفتاري امراي زند به جنگ هاي خانوادگي، ستاره اقبال قاجاريه درخشيدن گرفت و وقتي آقامحمدخان به قدرت و سلطنت رسيد چون فرزندي نداشت باباخان پسر تنها برادر تني اش را به عنوان وليعهد منصوب کرد و بعدها اين کودک يتيم در جواني به سلطنت ايران دست يافت.

در اين زمان شهر دامغان به خاطر ريشه قوي قاجاريه در آنجا و نيز به دليل اينکه محل تولد شاه بود، اهميت فراوان يافت و در ارگ حکومتي قديم و حاکم نشين دامغان سرايي که تولد فتحعليشاه در آن اتفاق افتاده بود به نام مولودخانه شهرت يافت.

مولف تاريخ ذوالقرنين در اواخر دوره فتحعليشاه مي نويسد:

«آن مولد باشرافت اکنون به مولودخانه معروف است.»
بناي مولودخانه در تمام دوره قاجار و بخصوص سال هاي سلطنت فتحعليشاه مورد توجه بود و موقوفاتي بر آن وقف شده بود که هزينه تعمير و نگهداري اش را تامين مي کرد. به نظر مي رسد با مرگ فتحعليشاه در ۱۹ جمادي الثاني سال ۱۲۵۰ هجري قمري تا حدي از اهميت اين بنا کاسته شده باشد. هر چند امروز از اين بنا هيچ اثر و نشاني وجود ندارد اما با جست و جو در منابع دوره قاجار به اشارات و اطلاعاتي درباره آن دست مي يابيم.

بزرگان و اشراف قاجار و مسافران راه خراسان که از دامغان عبور مي کردند در مقاطع مختلف آنجا را معمور و آباد و بعضي متروک و مخروبه نوشته اند.

«محمدحسن خان اعتمادالسلطنه» در شرح سفر به دامغان در خاطرات روز ۲۷ ذيقعده ۱۳۰۰ هجري قمري چنين نوشته است:

«صبح رفتم به شهر دامغان گردش کنم. مولودخانه فتحعليشاه را که در ارگ دامغان است، ديدم. دو ده آباد وقف اين مولودخانه است که اعتضادالملک تيول نموده است به جهت خود...کثافت و نجاست تا سقف رسيده بود. با وجود سلطنت در اين خانواده قاجار و فتحعليشاه جد پادشاه است چرا بايد اهتمام نشود.»

«عبدالله مستوفي» نيز در کتاب شرح زندگاني من اشاره مشابهي دارد:

«دامغان به ديدن شاهزاده رفتيم و چشم ما به زيارت مولود خانه خاقان مغفور که جز حياط بسيار کثيف چيزي نبود روشن شد.»

در روزنامه خاطرات «عين السلطنه» توصيف دقيق تري از اين مکان ديده مي شود:

«مولودخانه خاقان، داخل ارگ شهر شديم کليه خراب شده و خاک آن را متصل براي رشوه باغ ها مي برند. داخل عمارت مولود خانه شديم. فقط از تمام ارگ اين حياط آباد است. تعمير هم تازه کرده اند. مصفا و تميز بود. اتاق مولودخانه که خاقان خلد آشيان در آنجا تولدش شده رو به مشرق است. خود اتاق قلمداني [است] و آخر آن هلالي مي شود. سه در سمت حياط سه در سمت شمال به ايوان و يک در سمت جنوب، تمام اين عمارت مشرقي است. اتاق سفيدکاري و پاک بود. فاتحه اي خوانده بيرون آمدم. خيلي تعجب است که اين عمارت تاريخي را نگاه داري کرده اند و مثل ساير جاها خراب نشده است. سرايدارش نبود. زن و بچه اش در حياط خلوت اين عمارت منزل دارند.»

از منابع مختلف بر مي آيد که در اواخر دوره قاجاريه ارگ دامغان ديگر مورد استفاده نبوده و کم کم به حالت مخروبه در آمده بود اما حياط و بناي مولودخانه چون موقوفات و درآمدهايي داشته مورد نگهداري و بازسازي بوده است.
خود ناصرالدين شاه درخاطراتش دامغان را داراي ارگ کهنه خيلي معتبري نوشته که خراب بوده و مولود خانه فتحعليشاه مرحوم در آن واقع بوده است.

در کتاب استراباد نامه هم به اين عمارت و موقوفه هاي آن اشاره اي رفته است:

«عمارت دولتي او منحصر به مولود خانه است که تولد خاقان کشورستان در آن محل به ظهور رسيده. با آنکه مرحوم ضياء الدّوله تعمير کرده و موقوفه مخصوص دارد بواسطه عدم تعمير مخروبه و غير مسکون است.»

«ميرزا ابراهيم نامي» در سفرنامه استراباد و مازندران و گيلان در سال 1276 هجري قمري مي نويسد:

«دامغان ارگ مخروبه [اي] دارد که تولد خاقان مغفور فتحعليشاه در آنجا شده است.»
اما با پايان قاجاريه عمارت مولودخانه نيز مورد بي توجهي قرار گرفته و به مرور تخريب شد، اما نام آن تا مدت ها هنوز مصطلح بوده است.

در مقاله اي به نام دامغان و فتحعليشاه در سال1328 هجري شمسي در مجله يغما مي خوانيم:

«فتحعليشاه....در اين شهر متولد گشت هم بدين مناسبت است که هنوز ارگ دامغان را مولودخانه مي گويند.»
با اينکه هم اکنون هيچ نام و نشاني از اين بنا در شهر دامغان وجود ندارد اما به گفته معمرين اين شهر تا حدود سي سال پيش کوچه اي به نام مولودخانه شهرت داشته و ارگ دامغان نيز به صورت محدوده مخروبه وسيعي در دل بافت قديم و مرکز شهر باقي بوده است. هم اکنون مجتمع تجاري بزرگي در محدوده آن احداث شده است که به شکل مشخصي محدوده ارگ را نشان مي دهد.

نویسنده: دکتر سعید میرسعیدی


گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
منبع: روزنامه ایران