نسخه ای برای آشنایی با گیاهان دارویی

دانه، برگ، ریشه، عصاره و پوست درختان و انواع گیاهان موجود در طبیعت، اولین تركیباتی بود كه آدمی از بدو تولد به جای قرص و دیگر داروهای شیمیایی از آن برای درمان بیماری‌ها بهره گرفته است. این تركیبات اگرچه جنبه تغذیه‌ای نیز داشت ولی به سبب درمان و تسكین درد، باعث حفظ بقای انسان می شد.

حال چندین هزار سال از نسل‌های اولیه درمان با داروهای گیاهی می‌گذرد ولی هنوز عطر عطاری‌ها از كوچه و بازار شهر به مشام می‌رسد.

هنوز قدیمی‌ترین گیاهان دارویی در بازارچه‌های سنتی یافت می‌شود و عطاران با اتكاء به همان داورها، درمان بسیاری از دردها را ترجیح می‌دهند.

اما باید دانست كه گرچه گرایش به استفاده از چنین رستنی‌هایی طی چند دهه اخیر رواج بیشتری پیدا كرده ولی عوارض ناشناخته آن، تهدیدی جدی برای مصرف خودسرانه و بیش از حد مجاز آنها محسوب می‌شود.

تاریخچه گیاهان دارویی
بررسی تاریخچه گیاهان دارویی نشان داده است كه تمدن‌های مختلف هر كدام خواص متفاوتی برای داروهای گیاهی تعریف كرده‌اند و حتی برخی از یافته‌های آنها نقطه اشتراك نیز داشته است.

مصری ها و چینی‌های باستان، یافته‌های خود را بر كاغذ پاپیروس می‌نوشتند و پس از آن حكیم ابوعلی سینا تجربیات خود و اطلاعات به‌دست آورده از دیگران را در قالب كتاب قانون به رشته تحریر درآورد و در دسترس دیگران قرار داد.

تنوع و گستردگی خواص گیاهان دارویی فعلی چنان است كه حتی برخی از آنها به دلیل خاصیت سمی‌شان مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. بطوری كه دسته‌ای از گیاهان به عنوان سم فلج‌كننده و یا كشنده برای آلوده كردن نیزه در جنگ‌ها استفاده می‌شد.

تفاوت در سرعت اثربخشی
با گسترش و كشف هر چه بیشتر گونه‌های جدید گیاهان دارویی، سالیانه افراد زیادی به استفاده از این منابع روی می‌آورند زیرا معتقدند گیاهان دارویی فاقد هرگونه عوارض جانبی است. این مسئله به‌گونه‌ای رواج پیدا كرده كه روزانه در كنار داروهای شیمیایی، داروهای گیاهی متنوعی در كارخانجات ساخته و توزیع می‌شود.

دكتر شمس‌علی رضازاده، رئیس پژوهشكده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی، همواره تفاوت بارزی را بین داروهای گیاهی و شیمیایی قائل شده و می‌گوید: گیاهان دارویی به لحاظ آن‌كه از جنس طبیعت بوده و انطباق و همخوانی بیشتری با بدن انسان دارند، كاربردهای وسیعی در طبابت داشته و دارد تا جایی كه علم گیاهان دارویی در دانشگاه‌ها تدریس شده و دانشمندان بسیاری در حال كشفیات جدیدی در رابطه با آن هستند.

آنچه تفاوت بارز داروهای شیمیایی و گیاهی را نشانگر می‌شود، مدت زمان مصرف، نحوه استفاده، غلظت دارو و عوارض جانبی آن است.

از آنجا كه غلظت مواد مؤثر در داروهای گیاهی كمتر بوده بنابراین واضح است كه اثرات آن با شدت كمتر و در فاصله زمانی بیشتری روی خواهد داد. نكته دیگر آن‌كه، اگرچه گیاهان دارویی در درمان برخی بیماری‌ها مؤثر به‌شمار می‌آید ولی در كنترل بیماری‌های حاد از جمله افزایش فشار خون كاربردی ندارد زیرا دارو در فاصله زمانی كوتاه تأثیر دارد.

دكتر رضازاده در ادامه می‌افزاید: لازم است برای درمان بیماری‌های حاد مانند افزایش میزان چربی یا فشار خون و مشكلات قلبی در مرحله اول داروهای شیمیایی كه پزشك تجویز كرده است، مصرف شود و پس از دوره كامل درمان، تحت نظر پزشك و با تجویز وی داروهای گیاهی به عنوان درمان مكمل و نه درمان اصلی به‌كار گرفته شود.

این در حالی است كه اختلالات دستگاه گوارش، اسهال، یبوست، بیماری‌های پوستی، اگزما و مشكلات روحی و عصبی كه هنوز به مرحله حاد و شدید نرسیده قابل درمان با استفاده از داروهای گیاهی است.

عوارض جانبی ناخواسته
اغلب گیاهان دارویی حاوی تركیبات متنوع از جمله مواد لعاب‌دهنده، تانین، پلی‌ساكاریدها و بسیاری تركیبات ناشناخته‌اند كه اثرات مختلفی بر بدن انسان دارد.

از سوی دیگر تغلیظ مواد مؤثر در فرآیند تبدیل گیاهان دارویی به داروهای گیاهی ممكن است فرآیندهای ناخواسته‌ای را در دارو موجب شود كه علاوه بر تأثیر بر میزان اثربخشی، عوارض جانبی هم به دنبال داشته باشد.

چهل سكه، نوعی گیاهی دارویی است كه برای درمان آلزایمر مفید شناخته شده و گردش ضعیف خون را بخصوص در پاها تسریع می‌كند. بررسی‌های گوناگونی نشان داده است این گیاه به وسیله اتساع عروق خونی و افزایش میزان گردش خون مانع از تجمع پلاكت‌های خونی شده و در نتیجه اثرات برخی داروهای شیمیایی رقیق‌كننده خون مانند وارفارین را افزایش می‌دهد.

سنبل كوهی نیز از دیگر گل‌های با خواص دارویی است كه قرن‌هاست به عنوان داروی اختلالات خواب شناخته شده است.

اگرچه داروهای گیاهی به واسطه ویژگی طبیعی بودن شان بی‌خطر به نظر می‌رسند ولی به دلایل مختلفی از جمله ناشناخته ماندن میزان مجاز مصرف، طبقه‌بندی نادرست و آزمایشات ناكافی در رابطه با عوارض جانبی آنها، ممكن است سلامتی انسان را به خطر بیندازد.

تحقیقات حاكی از آن است كه مصرف بیش از اندازه از انواع گیاهان، پوست را در برابر اشعه ماوراء بنفش خورشید حساس كرده و ممكن است واكنش‌های آلرژیك را به دنبال داشته باشد.

ناراحتی‌های گوارشی، خستگی، بی‌خوابی، مسمومیت كبدی نیز از دیگر عوارضی است كه به دنبال مصرف خودسرانه و بی‌رویه این قبیل گیاهان بروز پیدا می‌كند.

مثلاً مصرف بیش از اندازه سیر، زنجبیل، گیاه‌چهل سكه و یا گل مینا، خطر خونریزی را به چندین برابر افزایش می‌دهد.

به گفته دكتر رضازاده، برخی از انواع گیاهان حاوی فلزات سنگینی مانند جیوه و كادمیوم است كه مصرف خودسرانه آنها در طولانی مدت عوارض جبران‌ناپذیری به دنبال خواهد داشت، بنابراین مصرف بموقع و براساس تجویز پزشك بهترین راه بهره‌گیری از خواص مفید گیاهان دارویی است.

 
بروز تداخل دارویی
در حال حاضر اقلام زیادی از گیاهان و داروهای گیاهی در ایران وجود دارد كه ممكن است مكانیزم اثر آنها ناشناخته و یا دارای مكانیزمی شبیه به داروهای شیمیایی باشد. اما آنچه مهم شمرده می‌شود آن است كه در برخی موارد حتی گیاهان نیز با برخی داروهای مورد استفاده تداخل پیدا كرده و سلامت جسمانی را به خطر می‌اندازد.

مطالعات كلینیكی نشان داده است برخی از گیاهان دارویی با انواعی از داروهای مصرفی مانند داروهای رقیق‌كننده خون، قرص‌های جلوگیری از بارداری، داروهای تجویزشده در اختلالات تنفسی، آسم و داروهای ضدافسردگی تداخل پیدا كرده و ممكن است اثربخشی آنها را كاهش داده و یا منجر به پیدایش عوارض جانبی شود.

دكتر شاهین آخوندزاده، معاون پژوهشی دانشكده علوم پزشكی ایران نیز می‌گوید: گیاهان دارویی اگرچه مزایای فراوانی دارند ولی همواره احتیاط هنگام مصرف لازم است و توصیه می‌شود در صورت استفاده از آن، حتماً تحت نظر پزشك بوده تا عوارض و تداخلی با داروی شیمیایی در حال مصرف نداشته باشد.

گاهی اوقات استفاده از یك نوع گیاه یا میوه با خواص دارویی حین مصرف داروهای شیمیایی مهم شمرده نشود درحالی كه ممكن است عوارض بیشماری به دنبال داشته باشد.

به عنوان مثال آب گریپ‌فروت حداقل با 80 نوع دارو تداخل ایجاد می کند و بر جذب و متابولیزه شدن بسیاری داروها تأثیر می‌گذارد. از سوی دیگر مصرف آب گریپ‌فروت با داروهای تجویز‌شده برای بیماری‌های قلبی و كاهش فشار خون تداخل ایجاد كرده و منجر به پیدایش عوارضی جدید می‌شود.

وی در ادامه می‌افزاید: اگرچه بسیاری گیاهان دارویی برای بیماری‌هایی مانند افزایش چربی و قند خون پیشنهاد می‌شود ولی باید دانست كه این قبیل فرآورده‌ها در درجه اول تحت نظر پزشك و در درجه دوم به عنوان داروی مكمل پس از مصرف داروی شیمیایی به كار برده شود زیرا بسیاری از داروهای خوراكی و حتی انسولین كه برای بیماری دیابت تجویز می‌شوند با اغلب گیاهان دارویی تداخل داشته و خطرناك است.

عوارض داروهای با منشأ گیاهی
در حال حاضر، داروهای موجود در بازار به سه دسته كلی تقسیم‌بندی می‌شود. دسته اول مكمل‌های دارویی است كه بدون نسخه پزشك قابل تهیه است اما مصرف آن در كنار دیگر داروها ممكن است عوارضی به دنبال داشته باشد.

دسته دوم، داروهایی است كه بدون نسخه پزشك قابل تهیه بوده و عوارض چندانی به دنبال ندارد. دسته سوم تركیباتی كه فروش آن تنها با دستور پزشك مجاز است.

هر سه دسته داروی موجود در بازار ممكن است شیمیایی یا گیاهی باشد اما نكته مهم آن است كه هیچكدام از آنها تفاوت عمده‌ای با یكدیگر ندارند.

در حال حاضر تصور غلطی كه وجود دارد آن است كه داروهای با منشأ گیاهی، عوارض كمتری داشته و كم خطرترند درحالی كه این تصور درست نیست و هر دارویی حتی با منشأ گیاهی علاوه بر منافع، عوارضی نیز دارد.

به گفته دكتر آخوندزاده، اگرچه در حال حاضر چندین دارو با منشأ گیاهی برای درمان آلزایمر تجویز می‌شود ولی این بدان علت نیست كه مصرف آن بدون نسخه پزشك مجاز است و عوارضی نخواهد داشت.

دكتر امیرحسین جمشیدی، دكترای گیاهان دارویی در این رابطه می‌افزاید: از آنجا كه مصرف داروهای گیاهی خطر تداخل با جذب برخی مواد غذایی دارد، لذا لازم است قبل از آغاز مصرف با پزشك در رابطه با عوارض آن و نحوه مصرف مشورت شود.

نكته قابل توجه دیگر آن كه، داروهای گیاهی نیز باید از مراكز فروش معتبر و یا عطاری‌هایی كه مجوز پخش داشته‌اند، تهیه شود. همچنین به تاریخ مصرف، عوارض جانبی و نحوه مصرف نوشته شده روی دارو توجه شود.

به گفته دكتر آخوندزاده، مصرف برخی داروهای گیاهی غیراستاندارد، نه تنها بدن را با كمبود ویتامین‌ها و املاح روبه‌رو می‌كند بلكه با تأثیر بر برخی انتقال‌دهنده‌های شیمیایی در مغز مانند كته‌كولامین‌ها، ممكن است باعث افسردگی شدید شود. لذا داروهایی كه حتی در برخی رسانه‌ها تبلیغ می‌شوند ولی مورد تأیید وزارت بهداشت نیستند، نباید مورد استفاده قرار گیرند.این در حالی است كه گاهی اوقات مصرف برخی داروهای گیاهی لازم است همراه با كنترل قندخون و یا دیگر فاكتورهای خونی باشند بنابراین مراجعه منظم به پزشك و مشورت با او، بسیاری عوارض ناگوار را به حداقل می‌رساند.

احتیاط مهمترین شرط مصرف
نعنا، آویشن، زردچوبه و فلفل جزو گیاهان دارویی هستند كه در رژیم غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرند و تجربه نشان داده است كه عارضه‌ای ندارند. اما با این حال گیاهانی وجود دارند كه نه تنها شناخت كافی از آنها نیست بلكه تجربه‌ای در رابطه با مصرف طولانی مدت آن كسب نشده است بنابراین احتیاط اولین شرط لازم هنگام استفاده از چنین تركیباتی است تا از تشدید یكسری بیماری‌های زمینه‌ای نیز پیشگیری شود.

دكتر رضازاده، سن را عامل مؤثری در رابطه با عوارض داروهای گیاهی می‌داند و می‌گوید: از آنجا كه سیستم ایمنی بدن كودكان تا قبل از دوسالگی هنوز كامل نشده است، استفاده از داروهای گیاهی و یا گیاهان با خواص دارویی عوارض وخیمی به دنبال دارد بنابراین مصرف چنین تركیباتی در كمتر از دو سالگی توصیه نمی‌شود. این مسئله در رابطه با افراد كهنسال نیز صادق است بطوری كه به علت تضعیف سیستم ایمنی در چنین سن و سالی، افراد را نسبت به عوارض حساس‌تر می‌كند.زنان باردار نیز سومین گروه در معرض خطر محسوب می‌شوند كه به دلیل فعال بودن سیستم تولید مثل، نسبت به فرآورده‌های دارویی واكنش نشان داده و خود را دچار مشكلاتی می‌كنند. همچنین تركیبات دارویی موجود در گیاهان یا فرآورده‌های گیاهی از طریق شیر مادر به كودك منتقل شده و ممكن است عوارضی در شیرخوار به دنبال داشته باشد.تهوع، سرگیجه، كهیر و اختلالات گوارشی مهمترین علائم حساسیت به داروهای گیاهی و یا گیاهان دارویی است و در این شرایط مراجعه به پزشك ضروری است.