استاد فیلم‌های افشاگرانه و درام‌های دادگاهی

 

 به بهانه در گذشت سیدنی لومت در 87 سالگی
سیدنی لومت متولد ۲۵ ژوئن ۱۹۲۴در فیلادلفیای ایالت پنسیلوانیا، کارگردان سرشناس آمریکایی است. لومت در دوران زندگی هنری‌اش بیش از ۵۰ فیلم ساخته‌است و چهار بار هم نامزد جایزه اسكار بهترین كارگردانی شده است.طبق ادعای دانشنامه هالیوود، لومت یکی از پرکارترین کارگردانان سینمای دوران مدرن است و میانگین ساخته‌های او از سال ۱۹۵۷ به این سو رقمی بیش از یك فیلم در هر سال بوده‌است. لومت به واسطه توانایی در جذب بازیگران بزرگ به پروژه‌هایش شناخته شده‌است.

سیدنی لومت در 87 سالگی درگذشت. او این شانس را داشت که کارنامه کارگردانی‌اش در سینما را با فیلم درخشان و حالا دیگر کلاسیک شده «12 مرد خشمگین» (1957) آغاز و با فیلم بسیار خوب و تا حدی قدر ندیده «پیش از آن‌که شیطان بفهمد مرده‌ای» (2007) پایان دهد. او در اوج شروع کرد و در اوج نیز فعالیت‌اش را به پایان رساند. لومت در طول نیم قرن فعالیت‌اش به عنوان کارگردان در سینما، بیش از 40 فیلم ساخت که در این میان شاهکار‌هایی چون «سرپیکو» (1974)، «بعد از ظهر نحس» (1975)، «شبکه» (1976) و فیلم‌های درخشانی چون «سمسار» (1964)، «تپه» (1965)، «آزار» (1972) و «حکم» (1982) نیز دیده می‌شوند.

بسیاری از فیلم‌های مهم لومت لحنی افشاگرانه و موضعی ضد سیستم دارند. او در بسیاری از فیلم‌هایش سیستم قضایی آمریکا و پلیس‌های این کشور را به انتقاد گرفته است. از شاخص‌ترین فیلم‌های افشاگرانه لومت می‌توان به «شبکه» و «قدرت» (1986) اشاره کرد که در اولی به بازی‌های پشت پرده شبکه‌های تلوزیونی و در دومی نیز به بازی‌های پشت پرده فعالیت‌های انتخاباتی نامزد‌های سیاسی می‌پردازد که در آن‌ها به راحتی می‌توان رد جهت گیری‌های آشکار لومت را مشاهده کرد. از طرفی او در فیلمی چون «سرپیکو» سیستم پلیس آمریکا را مورد هدف قرار می‌دهد و با تصویر کشیدن داستان واقعی فرانک سرپیکو (با بازی آل پاچینو) انتقاداتش مبنی بر وجود فساد، تبعیض و رشوه خواری در دل اداره پلیس نیویورک را مطرح می‌کند. لومت استاد ساخت درام‌های دادگاهی نیز بود. اولین نما از اولین فیلم لومت چیزی نیست جز نمای ورودی یک دادگاه، با ستون‌های سنگی بلند و پله‌های پر تعداد. او در آثاری چون «12 مرد خشمگین»، «حکم»، «گناهکار» (1993)، «شب منهتن» (1996) و «مرا گناهکار بدان» (2006) به داستان‌هایی با پس زمینه دادگاهی پرداخته و در کنار به تصویر کشیدن داستان مورد نظرش، مطرح کردن انتقاد‌ها و حتی نشان دادن عدم کارایی درست سیستم قضایی آمریکا را نیز فراموش نکرده است. شدت جهت‌گیری‌های لومت گاهی کار را به‌جایی می‌رساند که عده‌ای او را به تحمیل نظر و سلیقه شخصی‌اش به مخاطب متهم می‌کردند. اتفاقی که برای فیلم یکی مانده به آخرش یعنی «مرا گناهکار بدان» نیز رخ داد.

 

این فیلم داستان جاکومو دی نورشیو (وین دیزل)، یکی از اعضای اصلی خانواده مافیایی لوکزه در نیوجرزی آمریکا را به تصویر می‌کشد که تصمیم می‌گیرد در مقابل اتهامات وارد شده توسط دادگاه، خودش دفاع از خودش را برعهده بگیرد. لومت در این فیلم با گرفتن موضعی به شدت انتقادی نسبت به دادستان‌ها و پلیس‌ها متهم به این شد که در فیلم‌اش از مجرمان حمایت می‌کند و به آنها حق می‌دهد. در بین درام‌های دادگاهی لومت دو فیلم اما از جایگاه بالاتری برخوردارند؛ «12 مرد خشمگین» و «حکم». «12 مرد خشمگین» (که لومت برای کارگردانی آن برنده جایزه خرس طلای جشنواره فیلم برلین نیز شده است) درباره یک هیات منصفه است که باید در مورد گناهکار بودن یا نبودن یک قاتل اعلام نظر کنند. تقریبا تمام مدت زمان فیلم در یک اتاق می‌گذرد و شخصیت‌های اصلی فیلم را در حال صحبت کردن با هم نشان می‌دهد. ما نه صحنه قتل را می‌بینیم و نه حتی صحنه‌های مربوط به دادگاه را و تمام اطلاعات لازم را از بین صحبت‌های اعضای هیات منصفه با هم به‌دست می‌آوریم. فیلم سعی دارد نشان دهد مرز بین حقیقت و دروغ بسیار مبهم است و به سادگی نمی‌توان درباره گناهکار بودن یا نبودن یک انسان تصمیم گرفت. «12 مرد خشمگین» تلاش می‌کند این نکته را به تصویر بکشد که هیچ کس نمی‌تواند با قطعیت به حقیقت مربوط به اتفاقی که ندیده پی ببرد، تنها می‌تواند درباره آن تردید کند. فیلم بسیاری از نقاط قوت آثار لومت، مانند بازی خوب بازیگران و شخصیت‌پردازی درست را در خود دارد؛ علاوه بر آن کارگردان موفق شده، بدون آنکه لحظه‌ای برای مخاطب خسته‌کننده باشد، تمام فیلم را با اتکا به دیالوگ‌های پر تعداد و در لوکیشنی محدود پیش ببرد.

باید به این نکته نیز اشاره کرد که تجربه‌های تلویزیونی لومت در اینجا بسیار به کارش آمده و باعث شده بتواند با میزانسن‌های درست به خوبی از پس کار در لوکیشن محدود بر بیاد. از طرفی لومت این فرصت را در اختیار تماشاگرش می‌گذارد که بتواند با دقیق شدن روی شخصیت‌های مختلف داستان از زوایای مختلفی فیلم را مورد تحلیل و بررسی خود قرار دهد.

 

لومت 25 سال بعد از «12 مرد خشمگین» و با «حکم» بازگشت شکوه‌مندی به فیلم‌های متکی بر درام‌های دادگاهی می‌کند. «حکم» براساس فیلمنامه درخشانی از دیوید ممت ساخته شده و داستان وکیل رو به نزولی به نام فرانک (با بازی به‌یاد ماندنی پل نیومن) را به تصویر می‌کشد که تلاش می‌کند از همه توانش برای پیروز شدن در پرونده‌ای که در اختیارش قرار گرفته استفاده و بدین وسیله تغییری اساسی در زندگی پر از ناامیدی خود ایجاد کند. فیلم برای اولین‌بار در دقیقه75 وارد دادگاه می‌شود و تا قبل از آن با دقت به بررسی شخصیت و زندگی فرانک می‌پردازد.

در این فیلم نیز شاهد این هستیم که لومت تصویر جالبی از قاضی و سیستم قضایی آمریکا نشان نمی‌دهد و از طرفی انتقاد‌های خودش را در مورد وجود زد و بند‌های سیاسی درون کلیساهای مسیحی نیز مطرح می‌کند. لومت در این فیلم سعی می‌کند با حرکات ساده دوربین و بدون هیچ‌گونه خودنمایی داستان فیلمش را تعریف کند و بیش‌تر از طریق مضمون مخاطبش را تحت تاثیر قرار دهد اما نمی‌توان از کارنامه کارگردانی سیدنی لومت صحبت کرد و به استفاده درست و موثرش از ستاره‌های سینما اشاره نکرد. لومت معمولا در فیلم‌هایش از بازیگران مطرح سینمای دنیا استفاده می‌کرد که نمونه تمام عیارش فیلم «قطار سریع السیر شرق» (1974) است که بر اساس یکی از داستان‌های معروف آگاتا کریستی ساخته شده و لومت در آن از بازیگرانی چون آلبرت فینی (در نقش هرکول پوآرو)، اینگیرید برگمن، لورل باکال، ونسا ردریگو، ریچارد ویدمارک، آنتونی پرینکز و شان کانری استفاده کرده است. از طرفی این ستاره‌های معروف نیز معمولا یکی از بهترین نقش آفرینی‌هایشان را در فیلم‌های لومت ارائه دادند، از آل پاچینو در «بعد از ظهر نحس» بگیرید تا راد استایگر در «سمسار»، پیتر فینچ در «شبکه»، شان کانری در «آزار» و فیلیپ سیمور هافمن در «پیش از آنکه شیطان بفهمد مرده‌ای».

 

لومت در 6 دهه مختلف فیلم ساخت، به ژانر‌های مختلف سرک کشید، پنج بار نامزد دریافت جایزه اسکار شد و کارنامه پرفراز و نشیبی از خود به جای گذاشت. می‌توان دهه 70 را بهترین و موفق‌ترین دهه کارنامه کارگردانی لومت به حساب آورد اما یکی از دلایلی که ما را به تحسین لومت وا می‌دارد پویایی‌اش به‌عنوان یک کارگردان بود، ویژگی‌ای که حتی در آخرین فیلمش و در سن 83 سالگی نیز آن را حفظ کرده بود. «پیش از آنکه شیطان بفهمد مرده‌ای» را ببینید تا حیرت کنید که چطور لومت 83 ساله توانسته بود چنین فیلم پویا و کم نقصی بسازد. لومت از آن دسته کارگردان‌هایی بود که نبودنشان حسرت بزرگی برای سینما به همراه خواهد داشت هر چند هنوز آثارش نفس می‌کشند و مخاطبان بیشتری پیدا می‌کنند.