معنای واژه ی یلدا و پیشینه شب یلدا
واژة یلدا، واژه‌ای س‍ُریانی است؛ به معنی ولادت. در شرح پورداوود بر ی‍َشتها، فرهنگ معین، و یادداشتهای دهخدا ضمن تأیید آمده است كه: به معنی میلاد در زبان عربی است. در گذشتة باستانی ایران، ی‍َلدا به معنای ولادت خورشید بوده یا همانا مهر و میترا (مثیر‌َه). رومیان این روز را ناتالیس ا‌َنویكتوس یعنی روز تولد م‍ِهر شكست‌ناپذیر می‌‌نامیده‌اند.
بیرونی در آثار الباقیه، از آن به عنوان میلاد اكبر (به دنیا آمدن بزرگ) نام می‌برد و می‌نویسد:
مقصود از آن انقلاب ش‍َت‍َوی است، گویند: در این روز نور از حدّ نقصان به حدّ زیادت خارج می‌شود و آدمیان نشو و نما آغاز می‌كنند و پریها به ذبول و فنا روی می‌آورند.
شب یلدا و به دنیا آمدن حضرت مسیح ع
باید توجه داشته باشیم كه جشن میلاد مسیح(ع) كه در 25 دسامبر تثبیت شده، طبق پژوهش در اصل جشن پیدایش و ظهور میترا بوده، كه مسیحیان در قرن چهارم میلادی آن را روز تولد عیسی قرار دادند، چون شب یلدا با پیدایش و به دنیا آمدن مسیح تطبیق می‌شده، از این رو ی‍َلدا نامیده شده، پس واژة ی‍َلدا باوری مقدس از هستی‌شناختی در بین ایرانیان است.
شوم و نامبارک بودن یلدا در گذشته!
ی‍َلدا اول زمستان و شب آخر پاییز است، درازترین شب سال كه در آن شب یا نزدیك به آن، آفتاب به برج ج‍ُدی تحویل می‌كند، گذشتگان آن را سخت شوم و نامبارك می‌انگاشتند، از شعرهای برخی شاعران ایرانی‌ِ پس از اسلام مانند حكیم سنایی، م‍ُعز‌ّی، خاقانی و... رابطة بین مسیح و یلدا ضمن ادراك، سند تأیید می‌یابد، چونان این شعر سنایی:
به صاحب‌دولتی پیوند اگر نامی همی جویی
كه از پیوند با عیسی چنان معروف شد ی‍َلدا
نیایش های مخصوص شب یلدا
این موقعیت از زمان در ایران برابر باور رایج در عهد باستان برابر با انقلاب زمستانی بود، شبی كه می‌شد در فاصلة ف‍َل‍َق تا ش‍َف‍َق از روی نگریستن به آسمان، میزان باردهی زمین و پربارانی‌ِ سال بعد و پرمحصولی یا كم‌محصولی را شناسایی كرد، به همین سبب، نذر و قربانی دادن از آداب ویژة آن بوده، علاوه بر آنكه این شب دارای نیایشهای ویژه نیز بوده است، چون سنگینی آن حیات را در روی زمین تا یك سال بعد تعیین می‌كرد، معبد تخت سلیمان در ناحیة تكاب محل قربانی و نذر در این زمان مقدس بوده كه با ایستادن در جایگاههای زیج‌مانند آن چگونگی حاصل كشاورزی در سال بعد را تشخیص می‌داده‌اند. سنگینی تاریكی در این شب موجد هول و هراس در باور آدمیان بوده است.
همه شبهای غم آبستن روز طرب است
یوسف روز ز چاه شب یلدا آید
با توجه به پیشینة كهن ی‍َلدا به عنوان روز مقدس یا زمان مقدس، در ایران، همواره دارای آیین ویژه بوده؛ چون، در باورهای كهن، شب زایش خورشید بود. همچنین نشانة تاریكی طولانی و گسترده كه نماد اهریمن از آن برداشت می شد و برای رهایی نور از چنگال تاریكی باید به شادی می‌پرداختند. چون از روز بعد قدرت نور بیشتر از تاریكی می‌شد. به همین سبب نایابها و كمیابهای خوردنی را گاه به صورتی تازه بر سر سفره می‌آوردند.
رسم خشكاندن خربزه در تابستان و گذاشتن آن خشكیده ها زیر برف برای تازه شدن و مصرف در شب یلدا، از این نمونه‌ها بود. رسم كیسه كردن انگور بر سر شاخ درخت برای این شب از دیگر نمونه‌ها بود. ایرانیان در هر زمان مقد‌ّسی به آیین جمع‌جویی می‌پرداختند. تشكیل حلقة جمع و م‍َود‌َّت در خانواده، ملاقات ارواح انسانی با یكدیگر در یك محل و پناه گرفتن در كنار گرما، دو تعریف می‌تواند داشته باشد:
الف: نزدیك شدن فكری و معنوی
ب: انرژی گرفتن از ذهن یكدیگر در كنار آتش
چون در این شب باید برای فرار دادن تاریكی وسیله باید فراهم می‌كردند، پس، از صدا و به‌ویژه اصوات منظم بهرة فراوان می‌گرفتند. رسیدن به نور شادی می‌طلبید به همین سبب صدای خنده و شادی‌ِ ناشی از اجرای بازیهای آیینی‌ِ انتقادآمیز چونان: تره‌بازی، غربال‌بازی (دیگ به سر بازی)، آتشك‌بازی و... در فضا می‌پیچید.
یلدا در شعر فردوسی
چون فردوسی به زدن طبل شادی در سر هر ماه در هفده مورد در شاهنامه اشاره می‌كند، می‌توان نتیجه گرفت كه دمیدن نور و گسترده شدن آن در سحرگاه پس از شام یلدا به یقین انجام می‌شده است:
سر ماه باید كه از ك‍َر‌ِنای
خروش آید و زخم هندی درای
سر ماه هنگام بانگ خروس
ببستند بر كوهة پیل، كوس
شادی کردن در شب یلدا
پس، شادی كردن از شب یلدا آغاز می‌گردید. كهنسالان برای كودكان اوسانه3 و داستان‍َك خنده‌آور می‌گفتند.
م‍َت‍َلهای آهنگین و شادی‌آور ن‍ُقل كلام در مجالس بود. فال گرفتن به هر گونه‌ای در بین زنان رایج می‌شد؛ فال حافظ، فال چ‍ِل بیتو در فارس، فال كوزه در لرستان و...
روایت‌خوانان موسیقایی مردان و جوانان را پای مجلس خود می‌نشاندند و با توأم ساختن قص‍ّه و آوازهای هیجان‌‌انگیز مجالس پرشور و گرمی ایجاد می‌كردند.
یلدا در حقیقت ش‍َب جشن‌ِ خانوادگی بر اساس آیین‌ِ همدلی و ارتباط بود و آوازها صدای این ارتباط را به عالم بالا می‌رساند. دوبیتی‌خوانیها مضمونی ی‍َلدایی و زمستانی پیدا می‌كرد:
مَرِه و‌َر ق‍َرق‍َر‌ِه ك‍ِرد‌َن ن‍َم‍ُرد‌ُم
مَرِه و‌َر خ‍ِرخ‍ِره ك‍ِرد‌َن ن‍َم‍ُرد‌ُم
به توی‌ِ چل‍ّة ق‍َر‌ِّ زمستون
م‍َر‌‌َه بی‌پیر‌ْه‍َه ك‍ِرد‌َن ن‍َم‍ُرد‌ُم
مراسم شب یلدا برای تازه عروس داماد ها در بیرجند
در این شب خانوادة پسری كه همسرش در زمان عقد به سر می‌برد، با چیدن و آماده نمودن خوانچه‌ای به نام «هفت رنگ» هدیه‌ای به در خانة عروسشان می‌فرستادند كه همراه با ساز و دهل انجام می‌شد. خوانچة هفت رنگ آهنگ «هفت‌جور» می‌طلبید و چه تأسف‌آور است كه امروزه دریغ از یك آهنگ آن، این آهنگ را هفت نوا، هفت م‍ُقوم، هفت نغمه هم می‌گفتند.
ترانه شب یلدا
در بسیاری از روستاها و شهرهای كوچك، شب ی‍َلدا بر بام خانه‌ها می‌شدند و یا گوی‌ِ آتش به هوا می‌پراندند یا در آتش‌گردانها ذغالها را شعله‌ور می‌ساختند و منظرة بدیعی از چرخش آتش در هوا و یا خط‌ّ آتش با پراندن گوی آتشین به هوا پدید می‌آوردند. این آتش‌بازی و شادی با آوازهای ویژه‌ای همراه می‌شد، چونان ترانة جمعی‌ِ ا‌َر‌ُق و م‍َر‌ُق (Aroq maroq) كه در روستای ا‌َخلوم‍َه خراسان میخواندند:
ا‌َر‌ُق م‍َر‌ُق، ب‍َند‌ِ چ‍َر‌ُق
ص‍َبا م‍ُر‌ُم، پ‍ِی س‍َمار‌ُق
خ‍َر ب‍ِشنو، گو بشنو
اسال سال ن‍ُوم‍َه
زمستونش به همه كوم‍َه
آواز مستمندان در شب یلدا
در چنین شبی مستمندان نیز برای گرفتن میوة شب‌چ‍َره در كوچه‌ها و محله‌ها به راه افتاده و آوازهای ویژه‌ای را با مضامین ویژة شب یلدا به صورت دعاگونه میخواندند تا مردم به یاری‌شان بشتابند. این آواز و رسم در اروپا هنوز رایج است و در آنجا نیز چنین آوازهایی را در شب كریسمس و نوئل می‌خوانند:
هر كس كه می‌د‌َه خربوزه
حُشر‌ِ‌شان ك‍ُن به حضرت حمزه
هر كس كه می‌ده انگور
در قیامت م‍َك‍ُن تو چشمش كور
هر كس كه می‌ده سبزی
رحمتت را به روی او ریزی
آن كسانی كه می‌دهند حلوا
حشرشان كن به حضرت زهرا(س)
(آیا به فكر جمع‌آوری آوازهای تضر‌ّع‌آمیز گدایان بوده‌ایم؟)
به هر شكل ی‍َلدا جشنی كهن است كه با همة شادیها و آوازهایش، هدفی جز نزدیكی دلها و ایجاد فضای همدلی و دوری از فضای یأس و سیاهی‌‌ِ دل‌مردگی و افسردگی ندارد و باید آن را گرامی داشت. آیینی كهن كه موسیقی در آن به هر شكل جاری و نامحسوس بوده و امروزه حتی نمی‌دانیم یك آواز آن را چگونه می‌خوانده‌اند و یا بازیهای آیینی آن چه شكلهایی از موسیقی و حركت را در خود داشته است. آنچه بازمانده تكه‌هایی از سفالینه‌ای ناملموس است به نام موسیقی ی‍َلدا!!
بیشتر بدانید : آهنگ های مخصوص شب یلدا
بیشتر بدانید : آداب و رسوم مردم ایران در شب چله +فایل صوتی
بیشتر بدانید : آداب نشستن دور کرسی در شب یلدا/ رسم برش هندوانه برای زن باردار
بیشتر بدانید : چرا در شب یلدا فال حافظ می گیریم؟
گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
منبع: iricap.com