تاریخچه موسیقی سنتی ایران
تدوین و اشاعه آنچه امروز موسیقی سنتی نامیده می‌شود به دوران سلطنت شاهان قاجار و به ویژه ناصرالدین شاه برمی‌گردد.
علاقه شاهزادگان و رجال درباری به داشتن خواننده و نوازنده اختصاصی و نیز میل و رغبت و رقابت زنان متعدد ناصرالدین شاه در داشتن خواننده و نوازنده شخصی و واداشتن نوازندگان درباری در قبال مبالغ زیاد به تربیت و تعلیم خدمه در این راه یکی از عوامل مهم حفظ و اشاعه موسیقی سنتی (ردیف و دستگاهی) در عصر این حاکمان بوده است.
فرصت الدوله شیرازی در کتاب خود بحورالالحان می‌نویسد:
«در قرون اخیر دستگاه‌های قدما را برهم زده و آن را هفت دستگاه قرار داده اند و دو دستگاه را به همان اسم قدیم می‌خوانند یکی نوا و دیگری دستگاه راست. موسیقی سنتی به هفت دستگاه و288 گوشه تقسیم و مجموعه آن ردیف نامیده می‌شود.
علینقی وزیری به جای هفت دستگاه، پنج دستگاه آورده است ولی معلوم نیست در288 گوشه- کمتر یا بیشتر- چه عقیده ای داشته است.
بیشتر بدانید : علینقی وزیری؛ پدیده‌ی استثنائی موسیقی ایران + عکس
دراین جا مروری اجمالی خواهیم داشت بر تاریخ موسیقی سنتی (ردیف و دستگاهی) به عنوان بخشی از موسیقی ایرانی. بخش دیگر و اعظم موسیقی ایرانی موسیقی مناطق و نواحی گوناگون ایران اعم از موسیقی لرستان، کردستان، سیستان و بلوچستان، گیلان ومازندران، خراسان و........... است که به عنوان موسیقی محلی، مقامی، مردمی وبومی شهرت دارد.
تاریخ نویسان موسیقی سنتی، ظهور این موسیقی را از علی اکبر فراهانی که تارنواز ماهری بوده است می‌شناسند و او را پایه گذار این موسیقی می‌شمارند. تاریخ تولد و فوت او نامعلوم است ولی از قراین پیداست که وی درحدود سالهای 1235 تا1238 ه. ش. از دنیا رفته است و هنگام فوت کمتر از 40 سال داشته است.
او از طرف یکی از زنان ناصرالدین شاه به دربار دعوت می‌شود. یک نفر تنبک نواز و یک آوازه خوان هم او را همراهی می‌کردند. آنها با ساز و آواز مجلس را گرم می‌کنند. شاه بی اندازه تحت تاثیر نوازندگی این گروه سه نفری و اجرای آنان قرار می‌گیرد و آنان را مورد تشویق قرار می‌دهد.
«ردیف‌های موسیقی سنتی فعلی نخستین بار به وسیله علی اکبر فراهانی و به روایت او به دیگران آموخته شده و کوچکترین اطلاعی از کیفیت الحان و ردیف‌های قدیم تر از او در دست نیست»
علی اکبر فراهانی موسیقی را نزد پدرش (موسوم به شاه ولی) فرا می‌گیرد. درباره شاه ولی نوشته‌اند که او دستگاه راست و دستگاه نوا را با چیره دستی می‌نواخته است»
درباره فراهانی نوشته اند که او اغلب اوقات را در مصاحبت ناصرالدین شاه قاجار می‌گذرانیده و بی اندازه مورد تشویق او قرار داشته است. وی رفته رفته از ندیمان و نزدیکان ناصرالدین شاه می‌شود و با امکانات مادی بسیاری که به دست می‌آورد شاگردانی را هم تربیت می‌کند که تا به امروز ادامه یافته‌اند.
« کثرت دوشیزگان و کنیزکان رامشگر در دربار شاهان قاجار، موجب تشویق زنان به فرا گرفتن موسیقی سنتی شد»
کسانی چون سلطان خانم که تحت تعلیم علی اکبر فراهانی در موسیقی مهارت یافته و یا امیرزاده (خواننده و تارنواز) نمونه‌های اشاعه موسیقی سنتی در میان زنان درباری است»
میرزا عبدالله (1279-1222 ه.ش)
میرزا عبدالله فرزند علی اکبر فراهانی، نخستین تعلیمات موسیقی را از برادر بزرگتر خود میرزا حسن – که تار و سه تار می‌نواخت- فرا گرفت وپس از درگذشت او شاگرد پسرعموی خود، غلامحسین فراهانی – نوازنده تار وسه تار- می‌شود.
روح الله خالقی درصفحه 114 جلد اول کتاب خود می‌نویسد:
ردیف دستگاه‌های موسیقی امروز ما درحقیقت روایت آقا علی اکبر است و اگر حسن تصادفی نشده بود و آقا غلامحسین معلومات خود را به عموزاده نمی‌آموخت ضررب زرگی به موسیقی ما وارد شده بود.
گفته شده که میرزا عبداله با کمک فردی به نام سید احمد که نوازنده سه تار و دستگاه‌دان بوده ردیف‌های موسیقی را منظم و مرتب کرده است. میرزا عبداله نخستین کسی بوده است که پس از علی اکبر فراهانی ردیف‌های موسیقی سنتی یعنی هفت دستگاه معمول امروز را به شاگردان خود سپرده است.
عبدالله می‌نویسد: او از حسادت استادان زمان خود دلخوش نبود و نیز می‌نویسد: او دیده بود که استادان قدیم نمی‌خواستند معلومات خود را به دیگران بیاموزند. یا اوضاع زمانه این حس بدبینی را در آنها برانگیخته بود که مبادا شاگرد جای معلم را بگیرد و مقام استاد از بین برود!
میرزا عبدالله آنچه را که از ردیف موسیقی سنتی ونوازندگان تار وسه تار می‌دانست در اختیار طالبان آن قرار داد. به تعبیر تاریخ نویسان موسیقی سنتی، او به عنوان نوازنده استاد سه تار، مطمئن‌ترین سند و کاملترین مرجع باقی مانده در موسیقی سنتی(ردیفی) است.
میرزا عبدالله در90 سالگی درگذشت و او را در پای پله‌یی که در حیات مقبره ناصرالدین‌شاه است، به خاک سپرده اند.
ادامه دارد....
بیشتر بدانید : پایه گذاران موسیقی سنتی ایران در قرن بیستم (2)
بیشتر بدانید : روح الله خالقی و ابوالحسن صبا؛ پایه‌گذاران موسیقی سنتی ایران
گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
منبع: کتاب تاریخ قرن بیستم
بازنشر اختصاصی سیمرغ