آشنایی با آلات موسیقی

کمانچه

از کلمات فارسی "کمان" به معنی کمان یا قوس و "چه" به معنی کوچک مشتق شده است .یک ویولن قدیمی است که ریشه بیشتر سازهای مدرن اروپا و آسیا می باشد .

در حال حاضر این ساز را می توان در تمام نواحی دنیا پیدا کرد ، از شمال آفریقا گرفته تا چین . نام ساز در مناطق مختلف با هم متفاوت است ( به عنوان مثال : کمانچه ، ساز کشمیری ، جوزه و ... ) مانند شکل آن ( که می تواند کروی یا استوانه ای باشد با پشت بسته یا باز ) .

کمانچه های کلاسیک ایرانی شکل کروی دارند . پل ساز به صورت راکد روی سطح جعبه صدا که توسط یک غشاء از پوست حیوانات پوشانده شده است قرار می گیرد . جعبه صدا اندازه استانداردی ندارد و می تواند به طور کامل از یک تکه چوب یا از شیارهای متعدد ساخته شود . قسمت دایره ای آن از چوبهای مختلف ساخته شده است ( به عنوان مثال : چوب شاه توت ، چوب بلوط ، چوب گردو و یا چوب افرا ) و یک میله در زیر ساز برای نگه داشتن ساز قرار دارد . چهار عدد سیم فلزی کمانچه عموما روی گام چهارم یا پنجم تنظیم می شوند .

ساز به صورت عمودی نگه داشته می شود و کمان که از موی اسب ساخته شده است به صورت افقی حرکت می کند . با چرخاندن ساز توسط نوازنده ، وقتی که او از یک تار به تار دیگر می رود ساز به صدا در می آید .

سنتور :

سنتور یک ساز ذوزنقه شکل، مانند ساز قانون است . که به وسیله ی چکشهای چوبی سبک به آن ضربه زده می شود. از ایران سرچشمه گرفته و به تمام دنیا سفر کرد .از شمال آفریقا به اسپانیا، تمام اروپای شرقی، چین، کره، ژاپن  سنتور دارای 72 عدد سیم می باشد که در 18 دسته 4 تایی روی میخکهای قابل تنظیم چیده شده اند .9 سیم پایینی از جنس برنز بوده و 9 سیم وسطی از جنس استیل می باشند . هر دسته 4 تایی سیمها یک نت مجزا تولید می کنند. در کل 27 نت در آن موجود است که تقریبا شامل 3 اوکتاو می باشد .

بدنه سنتور معمولا از چوب گردو ساخته می شود .اما می تواند از چوبهای مختلف ساخته شود که به صدای مورد نیاز بستگی دارد. سنتور توسط دو چکش چوبی بسیار نازک نواخته می شود که گاهی اوقات از پشم پوشانده شده اند و با انگشتان 3 و 4 نگه داشته می شوند .در مقایسه شیوه نواختن سازهای مشابه ترکی و هندی ، با سنتور ایرانی می بینیم که در سازهای ترکی و هندی ارتعاش توسط چکشهای سنگین با فرود آمدن بر سیمها تولید می شود ، ولی در سنتور ارتعاش توسط مچ دست نوازنده تولید و هدایت می شود.

سنتور را از چوبهای مختلف می توان ساخت ( چوب گردو ، اقاقیا ، درخت فوفل و .... ) که به کیفیت صدای مطلوب بستگی دارد. در جلو و عقب ساز جایگاه های صدا به هم متصل اند که وضعیت آنها نقش مهمی را در کیفیت صدای ساز ایفا می کنند . راز ذوزنقه شکل ساخته شدن جعبه صدای سنتور در کیفیت و عمر چوب آن قرار دارد و به خوبی صدا  را منتقل می کند.

تنبک :

تنبک یک طبل جام شکل منبت کاری شده از جنس چوب محکم توت می باشد و قسمت پهن انتهایی آن توسط پوست بره یا بزغاله پوشیده شده است . به صورت افقی نگه داشته می شود و توسط هر دو دست به صدا در می آید . حرکت انگشت بسیار ماهرانه است و شامل غلتاندن و ضربه زدن آنها به صورتهای مختلف می شود که این کار برای به وجود آوردن انواع صداهای مختلف انجام می شود. غنی بودن این ساز از لحاظ انواع نتها و ترکیبات آوایی به نوازنده این اجازه را می دهد که عبارتهای زیبای موسیقی را به خوبی الگوهای موزون بوجود آورد و نقطه گذاری کند. کلمات "تم" و "بک" صدا واژه های اساسی ضربات هستند، یکی صدای بم (تم) که با ضربه زدن به مرکز ساز بوجود می آید و دیگری صدای زیر(بک) که با ضربه زدن به کناره های پوست ساز بوجود می آید.

سه تار :

تاریخچه سه تار را می توان در تنبور دوره قبل از اسلام دنبال کرد. تنبور از چوب باریک درخت شاه توت ساخته شده است و دسته (فینگر بورد) آن دارای بیست و پنج یا بیست و شش فرت قابل تنظیم می باشد. سه تار به صورت تحت الفظی به معنی سه سیم می باشد . در حالی که سه تار امروزی 4 سیم دارد و گمان می شود که سه تار در ابتدا فقط 3 سیم داشته است. به دلیل ظرافت و صدای پر معنی آن ، سه تار ساز مورد علاقه عارفان صوفی می باشد.

دف :

دف بر قاعده نوعی طبل است که در بسیاری از نقاشی های ایرانی به تصویر کشیده شده است و از قرنهای گذشته آزاد شده است . گرچه در نگاه اول ساز نسبتا ساده ای به نظر می رسد ، اما دف توان ارائه صداها و الگوهای موزون پیچیده را دارامی باشد . دف در درون خود به حلقه های فلزی مجهز شده است که یک اثر جیلینگ به صدا اضافه می کند . چارچوب دف با پوست بز پوشیده شده است.

نی :

نی که احتمالا قدیمی ترین ساز منظم شناخته شده بشر است ، یک آلت موسیقی دمیدنی است که دارای لبه ای به صورت مایل است با پنج سوراخ انگشتی در جلو و یک سوراخ برای انگشت شست در پشت می باشد . نی به عنوان یکی از سازهای بنیادی و اصلی موسیقی سنتی ایرانی در هر میزان دارای دو و نیم اوکتاو می باشد. منتهی الیه بالایی آن توسط یک لوله کوتاه برنجی پوشیده شده است که در فاصله ریز بین مقاطع بالایی نوازنده بسته شده است . صدا زمانی تولید می شود که یک جریان هوا توی زبان به سمت دهانه ی ساز هدایت می شود . در این راستا صدا پشت دندانهای بالایی ، در داخل دهان تولید می شود که نی را از صدای تولید شده توسط لبها در بیرون دهان جدا می کند .

تار :

وابسته به قوم لوت است . تار به شکل کنونی در اواسط قرن هجدهم پدیدار شد .بدنه آن به صورت دو کاسه کنده کاری شده از چوب شاه توت به همراه یک پوست کشیده شده بره که آن را می پوشاند ، می باشد . دسته (فینگر بورد) بلند ان دارای بیست و شش سطح تا بیست و هشت فرت قابل تنظیم و دارای سه ردیف دو سیمه می باشد . هر میزان آن دارای دو و نیم اوکتاو می باشد و توسط یک پیک کوچک برنجی نواخته می شود .

دمام :

دمام یکی از معروفترین سازهای جنوب ایران به خصوص بوشهر می باشد . کاسه دمام استوانه ای شکل بوده و توسط پوست در دو طرف پوشیده شده و با بند چرمی و طناب در طرفین محکم شده است . دمام با دو دست نواخته می شود ، در حالی که سازهای مشابه آن روی زمین نگه داشته می شوند . بعضی وقتها در طول نمایش توسط بند چرمی از گردن آویزان می شود . اگر چه دمام مخصوص ایران است ، با این حال نمونه های آن را می توان در هند و برخی کشورهای عربی و آفریقایی پیدا کرد .

بیشتر بدانید : عود؛ سازی فراموش شده

بیشتر بدانید : 10 نمونه از قدیمی ‌ترین سازهای موسیقی زمان باستان + عکس

بیشتر بدانید : چنگ ایرانی، طلسمی هزار ساله دارد!

تهیه و ترجمه : گروه فرهنگ و هنر سیمرغ 
eemorgh.com/culture
اختصاصی سیمرغ