هنری از جنس کارآموزی در پیچ‌وخم‌های میدان نقش جهان

 

 دور میدان نقش جهان اصفهان که می‌روی، هنری که بیش از همه چشمت را مسحور خود می‌کند، خاتم کاری است که از جعبه‌های جواهری کوچک گرفته تا تابلوهای بسیار بزرگ و برخی اشیاء جالب، از هر نوع صنایع دستی دیگری بیشتر خودنمایی می‌کند این هنر، با درآمدی مناسبی که می‌توان از آن به دست آورد، شغل خوبی برای جوانان محلی در اصفهان می‌تواند باشد.

صنعت خاتم‌سازی از هنرهایی است که سابقه و ریشه‌ای بسیار کهن دارد. این هنر نیز مانند سایر هنرها و صنایع دستی ایران، نمونه زیبا و پرارزشی از ذوق و هنر مردم سرزمین ایران است.

خاتم ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف تشکیل می‌شود که پنج، شش، هشت یا ده ضلعی است. خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد .چند ضلعی‌هایی که درخاتم‌سازی به کار می‌آید.

 

درباره مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم‌سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل ذکر است آن است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم‌سازی را چه کسی ابداع کرده است اما نمونه‌های عالی و قدیمی آن را می‌توان در اشیاء و مکان‌هایی مانند زیر دید.

 

1. منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزارسال.
 
2 .سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مریوطه به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)

3. درهای خاتم قصر رویایی تیمور گرکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال۸۰۷ هجری(۱۴۰۵میلادی)

 

4. درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوبها ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیب الله درسال ۹۹۹هجری (۱۵۹۱میلادی) که درموزه برلین نگهداری می‌شود.

 

5. درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که درموزه ویکتوریا آلبرت موجود است

 

6. منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان بااشکال هندسی و اجزای نقره‌های مربوطه به سال ۱۱۱۴هجری(۱۷۰۲میلادی)

 

خاتم هنر آراستن سطح اشیاء با مثلث‌های کوچکی است که طرح‌های گوناگون آن همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این شکل‌های هندسی را با قرار دادن مثلث‌هایی کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند. می‌توان گفت، کار خاتم نقش‌های هندسی تشکیل شده از مثلث‌های سه پهلو (متساوی الاضلاع) است که از عاج، استخوان، چوب و مفتول برنج ساخته شده و معمولاً به ضخامت 2 میلی متر در سطح خارجی یا سطح داخلی و خارجی اشیاء چوبی چسبانده می‌شود.
 
آثاری که از قدیم مانده نظیر درهای کاخ‌ها، رحل‌های قرآن و صندوق‌های مقابر خاتم‌کاری نشان می‌دهد که این هنر در زمان قدیم و به ویژه عهد صفویه رواج کامل داشته یکی از مراکز اصلی آن هم اصفهان بوده است. اما همین معلوم می‌کند تا چند سالی این هنر در اصفهان رو به زوال گذاشته و تنها شیراز مرکز این صنعت شده است. در ابتدا کار خاتم با استفاده از مثلث‌های بسیار بزرگ که پهلوی هم قرار می‌دادند، تهیه می‌شد ولی به تدریج با پیشرفت ذوق و تبحر هنرمندان ابعاد مثلث‌ها ریزتر و کوچک‌تر شد. به‌هرحال، هنر خاتم سازی از زمان پیدایش تا کنون تحولاتی را داشته است.

صنعتگران خاتم ساز برای تهیه خاتم از مواد اولیه متنوعی استفاده می‌کنند که در کمتر صنعت دستی دیگری این چنین تنوعی به چشم می‌آید. این مواد عبارتند از: چوب فوفل، چوب گردو، چوب نارنج، چوب عناب، استخوان شتر، مفتول برنجی، لایه برنجی، سریشم گرم، سریشم سرد، فرمالین، فیبر و روغن جلا و تخته سه لایی. غیر از آن برای تکمیل ساخت از چفت و لولا و غیره نیز استفاده می‌کنند. از خاتم در تهیه محصولات مختلفی استفاده می‌شود که از آن جمله است: قاب عکس، جعبه سیگار، عصا، پیپ، جعبه لوازم آرایش، جا کلیدی، جاقلمی و جلد آلبوم.
 

 

گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ