فیروزه كوبی یكی از معدود رشته های صنایع دستی است كه زیبایی و گیرایی یك فرآورده‌ی خوب صنایع دستی را با خود دارد، بطوریكه گفته میشود قدمت این صنعت به حدود شصت سال قبل می‌رسد، در آنزمان شخصی بنام یوسف حكمیان معروف به محمد رضا در مشهد كار فیروزه كوبی بر روی زینت آلاتی مانند دستبند، گل سینه، گوشواره و …. را شروع نمود و حدود بیست سال بعد این صنعت توسط صنعتگر دیگری بنام حاج داداش از مشهد به اصفهان برده شد.
در اصفهان فیروزه كوبی بغیر از جواهرات در ظروفی مانند بشقاب، لیوان، گل آبپاش و …. نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و تعدادی كارگر در كارگاه حاج داداش و پسران در این رشته بكار مشغولند حتی قسمتهائی از كار ( چیدن فیروزه بر روی كار) توسط كارگران و صنعتگران زن انجام می‌گردد.
یكی از كارهای جنبی صنعت فیروزه كوبی كار تهیه‌ی زیر ساخت است كه در كارگاه زرگری و بطور جداگانه انجام میشود. دو تن از صنعتگران زرگری كه كار تهیه‌ی زیرساخت برای كارگاه حاج داداش را بعهده داشته اند بتدریج وارد كار فیروزه كوبی هم شده اند و در حال حاضر نیز به كار فیروزه كوبی اشتغال دارند.
در حال حاضر صنعت دستی فیروزه كوبی فقط در اصفهان رایج و صنعتگران شاغل در این رشته محدود و منحصر به تعدادی انگشت شمار میشود.
در حال حاضر صنعت دستی فیروزه كوبی فقط در اصفهان رایج و صنعتگران شاغل در این رشته محدود و منحصر به تعدادی انگشت شمار میشود.
مراحل ساخت و تولید فیروزه كوب
یك فرآورده‌ی فیروزه كوب اعم از زیروآلات و یا ظروف عبارت از شیئی است مسی برنجی، نقره‌یی، ورشویی و یا برنزی كه ذرات و قطعات ریز سنگ فیروزه بر قسمتهایی از سطوح آن به فرم موزائیك در كنار هم نشانده شده و باین ترتیب جلوه‌یی خاص بآن بخشیده میشود.
ساخت و پرداخت چنین فرآورده یی شامل دو مرحله ی كلی است:
الف – زرگری: زرگری عبارت از ساخت و آماده سازی شیء مورد نظر است با یكی از فلزاتی كه فوقاً به آن اشاره شد. این كار بوسیله ی صنعتگران زرگر یا سازنده ی فلزات بوسیله‌ی دست، پرس و یا به كمك هر دو انجام می‌گردد.
پس از ساخته شدن فرم كلی شیء اعم از ظرف یا زیور آلات قسمتی را كه باید فیروزه كوب گردد مشخص نموده و اطراف آن را یك رشته باریك فلزی (از نوع فلز خود شیء) بنام «كندن» قرار داده و لحیم می‌نمایند به قسمتی كه اطراف فرم مورد نظر باصطلاح دیواره‌یی بارتفاع دو تا سه میلی متر از سطح ظرف پیدا نماید اینكار معمولاً بوسیله‌ی زرگر و گاهی بوسیله‌ی خود صنعتگر فیروزه كوب انجام میشود.
در صورتیكه قسمت آماده شده برای فیروزه كوبی سطح زیادی را اشغال نماید و زمینه‌ی آن خالی به نظر برسد با رشته‌هایی از همان فلز نقوشی جزیی‌تر كوچكتر به شكل تزئینی (گل و بوته و غیره) داخل آن قرار داده مجدداً لحیم كاری می‌كنند.
این عمل علاوه بر زیباتر شدن فرم كار به سطح فیروزه كوبی شده استحكام بیشتری هم می‌بخشد.
الف – زرگری: زرگری عبارت از ساخت و آماده سازی شیء مورد نظر است با یكی از فلزاتی كه فوقاً به آن اشاره شد. این كار بوسیله ی صنعتگران زرگر یا سازنده ی فلزات بوسیله‌ی دست، پرس و یا به كمك هر دو انجام می‌گردد.
پس از ساخته شدن فرم كلی شیء اعم از ظرف یا زیور آلات قسمتی را كه باید فیروزه كوب گردد مشخص نموده و اطراف آن را یك رشته باریك فلزی (از نوع فلز خود شیء) بنام «كندن» قرار داده و لحیم می‌نمایند به قسمتی كه اطراف فرم مورد نظر باصطلاح دیواره‌یی بارتفاع دو تا سه میلی متر از سطح ظرف پیدا نماید اینكار معمولاً بوسیله‌ی زرگر و گاهی بوسیله‌ی خود صنعتگر فیروزه كوب انجام میشود.
در صورتیكه قسمت آماده شده برای فیروزه كوبی سطح زیادی را اشغال نماید و زمینه‌ی آن خالی به نظر برسد با رشته‌هایی از همان فلز نقوشی جزیی‌تر كوچكتر به شكل تزئینی (گل و بوته و غیره) داخل آن قرار داده مجدداً لحیم كاری می‌كنند.
این عمل علاوه بر زیباتر شدن فرم كار به سطح فیروزه كوبی شده استحكام بیشتری هم می‌بخشد.
ب – فیروزه كوبی: قبل از هر چیز صنعتگر فیروزه‌كوب خرده سنگهای فیروزه‌ی غیر قابل استفاده را از كارگاههای فیروزه تراشی و یا معادن فیروزه‌ی مشهد، نیشابور و دامغان خریداری می‌نماید.
از آنجا كه این خرده سنگها با مقادیری خاك و خرده سنگهای معمولی همراه می‌باشد ابتدا آنها را از ضایعات دیگر جدا و تمیز می‌نمایند. سپس خرده سنگهای فیرروزه را بر حسب اندازه از یكدیگر تفكیك و باصطلاح دانه بندی می‌كنند تا در ساخت هر محصول فیروزه كوب از قطعه فیروزه‌یی متناسب‌تر با سطح كار فیروزه كوبی استفاده بعمل آید.
در مرحله‌ی بعد شیئی مورد نظر را گرم كرده (در حدود 30 درجه C) و ضمن حرارت دادن روی قسمتهایی كه باید فیروزه كوبی گردد «لاك گردوئی» می‌پاشند بقسمتی كه پودر لاك تقریباً ذوب شده و سطح قسمت مربوطه را بپوشاند.
در حالیكه هنوز لاك بر سطح شیئی نرم و مذاب بوده و حالت چسبندگی دارد مقداری از خرده سنگهای فیروزه كه بر حسب اندازه‌ی لازم از قبل آماده شده روی كار قرار میدهند. سنگها باید طوری در كنار هم قرار گیرند كه حتی الامكان فاصله‌یی بین آنها باقی نماند.
به منظور پر كردن فواصل احتمالی بین سنگهای فیروزه ، حرارت را كمی افزایش میدهند ( حدود 40 درجه C ) و مقدار دیگری پودر لاك بر روی سنگها می‌پاشند تا زمانیكه لایه‌ی لاكی بصورت مذاب در آمده و سپس با افزودن سنگهای ریزتر سعی می‌كنند تا سنگها كاملاً در كار جای گرفته و باصطلاح بر آن بنشینند این عمل را معمولاً با كمك دست انجام میدهند. باین ترتیب كه با دست بر سطح فیروزه‌ها فشار می‌آورند تا بخوبی به سطح كار بچسبند. پس از سرد شدن شیء قسمتهای لاك بصورت سخت و سفت در می‌آیند. بعد از این مرحله قسمتهای پوشیده شده از لاك و سنگ فیروزه را به وسیله سنگ سمباده «آب ساب» می‌نمایند تا قسمتهای اضافی لاك و برجستگی‌های جزئی سنگها سائیده و صیقلی گردد. در اینجا است كه سنگهای فیروزه برنگ فیروزه‌یی و لاك به رنگ تقریباً سیاه ( قهوه‌یی تیره) در بین فواصل سنگها نمایان میشود.
پس از اتمام این مرحله چنانچه در قسمتهایی از سطح كار باز به هم ریختگی وجود داشته باشد مجدداً شیئی را حرارت داده و بوسیله‌ی سنگهای ریز و پودر لاك قسمتهای ریخته را مرمت می‌نمایند و پس از آن سطح كار را سمباده زده و صیقل می‌نمایند. گاهی عمل مرمت را بوسیله‌ی نوعی بتونه‌ی فیروزه‌یی رنگ كه با گل «مل» روغن و رنگ لاجورد تهیه شده انجام میدهند.
آخرین مرحله‌ی كار فیروزه كوبی پرداخت كاری است كه در دو مرحله انجام میشود.
مرحله‌ی اول پرداخت قسمتهای فلزی است كه در كارگاه زرگری یا چرخكاری انجام شده و لایه‌ی كدر و تیره رنگی را كه بر روی قسمتهای فلزی در حین عمل فیروزه كوبی ایجاد گردیده بوسیله‌ی ابزارهای دستی و یا تیغه‌ی چرخكاری از روی آن می‌زدایند و سپس این قسمتهای فلزی را پولیش می‌كنند تا شفاف شود و حالتی صیقلی پیدا كند.
مرحله‌ی اول پرداخت قسمتهای فلزی است كه در كارگاه زرگری یا چرخكاری انجام شده و لایه‌ی كدر و تیره رنگی را كه بر روی قسمتهای فلزی در حین عمل فیروزه كوبی ایجاد گردیده بوسیله‌ی ابزارهای دستی و یا تیغه‌ی چرخكاری از روی آن می‌زدایند و سپس این قسمتهای فلزی را پولیش می‌كنند تا شفاف شود و حالتی صیقلی پیدا كند.
مرحله‌ی دوم پرداخت محصول فیروزه كوبی شده است كه پس از پولیش قسمتهای فلزی شیئی مجدداً بكارگاه صنعتگر فیروزه كوب بازگشت داده میشود و در آنجا سطوح فیروزه كوبی شده را بوسیله‌ی روغن زیتون یا روغن كنجد پولیش می‌نمایند تا این قسمتها نیز شفاف و درخشان گردد.
صنعتگر تولید كننده‌ی فیروزه كوب در مراحل كار از ابزار كار و وسایلی نیز بهره می‌گیرد كه عمدتاً شامل قالب، چكش، دریل، چراغ گاز، چراغ بنزینی، گاز انبر، انبردست، پنس، منقاش لوله‌های مختلف فلزی، سوهان و سنگ سمباده می‌باشد.
نكته حائز اهمیت در فیروزه كوبی در درجه اول نصب صحیح فیروزه بر روی فلز است، بگونه‌یی كه دارای قدرت كافی بوده و هنگام پرداخت قطعات فیروزه از آن جدا نشود و دیگر اینكه هر چه ظرف فیروزه كوبی شده پركارتر باشد و قطعات سنگ منظم تر در كنار یكدیگر نصب شده باشد و فاصله‌ی زیادی در بین قطعات فیروزه دیده نشود كار دارای ارزش هنری بیشتری است.
نكته حائز اهمیت در فیروزه كوبی در درجه اول نصب صحیح فیروزه بر روی فلز است، بگونه‌یی كه دارای قدرت كافی بوده و هنگام پرداخت قطعات فیروزه از آن جدا نشود و دیگر اینكه هر چه ظرف فیروزه كوبی شده پركارتر باشد و قطعات سنگ منظم تر در كنار یكدیگر نصب شده باشد و فاصله‌ی زیادی در بین قطعات فیروزه دیده نشود كار دارای ارزش هنری بیشتری است.
گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
www.seemorgh.com/culture
منبع: e-resaneh.com
مطالب پیشنهادی:
مراحل هنر فیروزه کوبی به روایت تصویر
گزارش تصویری: ملیله‌سازی در نصف جهان
از پیدایش آیینه تا هنر آیینه‌کاری
مراحل اجراى يك تابلوى معرق
مفرغ لرستان نقطه عطفی در هنر آئینی