مكتب نگارگری اصفهان

آغاز مکتب اصفهان در نقاشی منتسب به اواخر سال  977 ه.ق است، ولی این نوع نگرش حداقل از 10 سال قبل آغاز شده بود.

از مرگ شاه اسماعیل دوم در سال 985 هـ. ق تا پادشاهی شاه عباس اول حدود 10 سال اوضاع سیاسی كشور دچار آشفتگی و نابسامانی بود. در این سالها حاكم اسمی‌ حكومت محمد خدابنده بود. پس از وی شاه عباس 16 ساله وارث تاج و تخت گردید. از اولین اقدامات وی برای سامان دادن به این اوضاع جابجایی پایتخت از قزوین به اصفهان در سال 995 هـ.ق بود. كم كم اصفهان نماد قوت و ثبات سیاسی ایـــران گشت. او به رغم طغیان‌ها و مــــزاحمتهای ازبكان و عثمانی‌ها همواره به تحكیم سلطه خود می‌پرداخت و از حمایت هنرمندان و معماران دست بر نمی‌داشت و با كمك هنرمندان و معمـــاران خیابان‌ها عمارات و مساجد بزرگ و زیبایی بر پا داشت و شهر نه تنها مركز حكومتی بلكه مركز تجاری و نمادی از نظام جدید اجتماعی ایران شد.

 

«آغاز مكتب اصفهان در نقاشی منتسب به اواخر سال 997 هـ.ق است ولی این نوع نگرش حداقل از 10 سال قبل آغاز شده بود»

«بطور كلی در اكثر دوره حكومت شاه عباس هنر بسیار مورد حمایت بوده، معماری منسوجات فرشها و سفالگری این دوره ستایشگران پرو پا قرصی داشت با این وجود با توسل به نقدی منصفانه تقریباً در تمام هنرهای این دوره میتوان انحطاطی در سرزندگی و خلاقیت یافت كه به طرق گوناگون نمودار میشود.... در هنر نقاشی و نتایج كما بیش متفاوت بود. البتـــه این تا حدی بدین علت كه در این زمان نقاشی تا اندازه ای مستقل از حمایت دربار بود... روحیه تازه ای از اصالت دیده می‌شود.»

 

« در نقاشی ایران تغییر و تحولات كلی بوجود آمد و هنرمندان به آزادی بیشتری نسبت به گذشته دست یافتند و از چهار چوب موضوعاتی كه قبلاً هنرمندان روی آن كار كرده بودند فراتر رفت. نقاشی از درون صفحات كتابهای خطی بیرون آمد و نقاشی و طراحی به صورت تك ورقی رواج پیدا كرد، بیشتر موضوع كار این نقاشان به تصویر كشیدن زندگی سنتی مردم و درباریان و تصویر كردن اشخاصی بود كه لباسهای فاخر و الوان پوشیده‌اند و همچنین در همین زمان است كه سبك طراحی به شیوه قلم‌گیـــری از اهمیت خاصی برخوردار می‌گردد.

در مكتب اصفهان به علت كوشش وتوجه بیش از حد هنرمندان به نقاشی‌های ‹تك چهره› نقاشی به شیوه قدیـــم كه در آن تعـــداد زیادی پیكرهای انسانـــی كار شده از رونق می‌افتد.»
«در كتابسازی رفته رفته همكاری نزدیك هنرها كم می‌شود. تصاویر آشكار تر از پیش خود را به حاشیه تحمیل می‌كنند. تذهیب كتابها نیز اغلب سرسری و سطحی است، رنگها گاه كیفیت متوسطی دارند و تصاویر پیكره دار كاملاً عادی و فاقد هر گونه شكوه هستند.»

از اواخر قرن 16 تاثیرات هنر اروپایی بر نقــاشی ایرانی بیشتر نمود پیدا می‌كند، نقاشی پیكره‌های منفرد، انجــام سایه پردازی، رعایت پرسپكیتو و نقاشی‌های رنگ و روغن از جمله موارد تاثیر هنر اروپایی می‌باشد.

« اگـرچه طراحــی‌های این دوره تــاریخ و امضاء دارند ولی انتساب آنها به نقاشان مشخصی بی‌نهایت دشوار است.»
« 2 یا 3 نفر از هنرمندان كار آزموده سابق كه در خـــدمت شاه طهماسب، ابراهیم میرزا و اسماعیل دوم بودند، بار دیگر در كتابخانه شاه عباس بكار گماشته شدند كه برجسته ترین آنها صادقی بیك بود و در مقام رئیس كتابخانــه ابقا شد ولی شخصیت و طبع سركش و مبتكر از وی فضای ناسالمی ‌آفرید و از كار بــركنار شد. اما نگارگـــری را همچنان پی گرفت، افول او در نتیجه درخشش شهرت رضا پسر علی اصغر بود.»

«رضا پسر علی اصغر كه از نگار گران دربار شاه اسماعیل دوم بود و حدود سال 995 هـ. ق به جمع نگارگران شاه عباس پیوست.»

« این نقاش چیره دست جوان بتدریج سبكی را ابداع كرد كه در عرض دو دهه آینده چهره نگارگری ایران را به كلی تغییر داد. كار و اثر او شامل طراحی بی‌عیب و نقش و در درجه اول رنگ‌آمیزی درخشان سبك عالی صفوی بود. اما با گذشت زمـــان چهره پیكره‌های جـوان او مملو از چشمان درشت، بی‌لطافت، طره‌های تكلف و گاهی هم چانه‌های پهن گردیـــد و همه آنها در زیر درخت بیــد تصویر شد كه تاثیر كمتری در پی داشت. جدول رنگ آمیــزی او كم كم تغییـر یافـت و رنگهای زرد، قهــــوه ای و ارغوانی جــای قرمز روشن و لاجــوردی آثــار اولیــه را گرفـت. او آثـــار متاخــر خود (كه شاید منسوب بــه اوست) به نام ‹‹رضا›› و یا ‹‹آقا رضا›› امضاء كرده ولی در اواخر قرن لقب افتخاری لقب ‹‹عباسی›› را نیز بـــدان افـــزود كه احتمالاً از طرف شاه به او تفویض شده بود. سابقاً آقا رضا و رضا و رضا عباسی دو هنرمنــد مجزا و متفاوت فرض می‌شد ولی مرحوم دكتر بچوكین بالاخره توانست مردم را قانع سازد كه هر سه اسم از یك نفر است.»

«می‌توان نتیجه گرفت كه همه آثاری كه به امضاء آقا رضا و رضا عباسی موجود است همگی از آثار یك هنرمند می‌باشد. در ابتدای جوانی بنام آقارضا آثارش را رقم می‌زده و سپس در اصفهان در دربار شاه عباسی عنوان عباسی را كسب كرده و به نام رضای عباسی آثارش را امضاء كرده. در اینجا باید به نام دو هنرمند دیگر بنام‌های آقا رضا جهانگیری و علیرضا عباسی كه در بعضی از منابع به اشتباه آنان را با رضای عباسی یكی دانسته اند اشاره شود. در مكتب اصفهان علاوه بر هنرمندانی كه قبلاً نام آنها ذكر شده نقاشان دیگری كار میكردند كه مهمترین آنها حبیب ا.. مشهدی، محمد رضا تبریزی، محمد طاهر، لطف ا..، محمد حسن، ملك حسین اصفهــانی و محمد رضا عراقی هستنـد.»

«در مـــورد خود رضا عباسی نكته گفتنی این كه شباهت قابــل ملاحظه‌ای به شخصیت صادقی داشته است. یعنــی مشكل پسند و ســـر سخت و دارای استقلال عمـل شدیــــد دو مـــاخذ موجودی یعنی كتاب قاضی احمد و اسكند منشـــی، هردو آنند كه وی بـرای مــدت كوتاهی كه فراتر از آغاز قرن یازدهم هـ.ق نرفته از هنر خود دست كشید و اختلاط با مردان و لوندان اوقات او را ضایع ساخت و میل تمام به تماشای كشتی گیران و وقوف در تعلیمات آن می‌یافت.

چنین می‌نماید كه او علیرغم دلجویی و احترام و ملاحظه دربار از حمایت آن مضطرب و دلگیر بود. از سال 1029 به بعد آثار باقیمانده او بسیار زیاد است و اما از نظر شیوه و دلچسبی چندان به پای سبك طراحی‌ها و نقاشی‌ها ی اوایل زندگیش نمی‌رسد. تقریباً همه آثار او تصاویری آلبومی‌است كه حاوی یك پیكره منفرد و یا گاهی دو پیكره است بغیر از شاهنامه سترگی كه با كمك صادقی بیك تهیه شد، فقط سه نسخه مذهب از او در دست است..... رضا عبــاسی حتی پس از مرگ شاه عباس در سال 1038 / 1629 بـــرای دربار كار می‌كرد.»

 

«شاه عباس همچون نیكان خود در سفارش اجرای نسخه با شكوهی از شاهنامه هیچ درنگ نكرد.... در نگاره‌های زیبای این نسخه می‌توان شاهكارهایی از استاد كهنه كار صادقی بیك نظیر زال و سیمـــرغ فریدون با فرزندان و زنانش و تركیب بندی‌های با شكــوه رضا جوان (همچون طهمورث و دیو‌ها و رستم و فیل) را مشاهده كرد.»

«شاهنامه شاه عباس در مجموعه اسپنسر از كتابخانه عمومی ‌نیویورك موجود است. شاه عباس آنرا در سال 1019 هـ. ق شخصاً سفارش داد و حاوی چهل و چهار نگاره برگ است.

 

ایـــن نگاره‌ها بطـــور كلی تلفیقــی دقیق و درست از سبك شاهنامه بایسنقری سال 832 هـ. ق موجـــود در تهران است. چنین می‌نمایــد كه دارای تركیب بندی‌های اصیل است و موضوعـات كه مطابق با نگاره‌های نسخه تهران – شاهنامه بایسنقری – تهران است مستقیماً از آن اقتباس نشده است. البته مگر در جایی كه نسخه ثانوی از شاهنامه بایسنقری اجازه یك چنین اقتباس غیر محسوس را داده است. چند تا از نگاره‌های این نسخه گو اینكه از حیث كیفیت پایین است ولی گاه به گاه رنگ عوض كرده است.»

 

در میان پیروان رضا عباســـی معروف از همه محمد قاسم محمد یوسف و محمد علی هستند به غیر از نگاره‌های جدا و متعدد و طراحی‌های گوناگون كه به نام آنهاست زیباترین آثار آنها را باید شاهنامه سال 1058 دانست كه متعلق به قصــر وینزور است. افضل حسینی نیز از نقاشان به نام دیگر این ایام است كه نگاره‌های مستقل او در زمینه مسائل عاشقانه و گرایش‌های منحط زمانه از بیان قوی برخوردار است او در مقایسه با نقاشان دیگر، تعداد بیشماری از نگاره‌های تـوامند چشمگیر شاهنامه سترگ سال 61- 1051 هـ.ق را اجرا كرده است.»

«رضا عباسی عده ای پیرو نیز داشت كه از آن میان حیدر نقاش از بهترین آنان بود. دیگر پیروان او عبــــارتند از افضل، محمد یوسف، محمد قاسم تبریزی، محمد علی تبریزی و معین.» 

«یكی از معروفترین هنرمندان بعد از حكومت شاه عباس اول محمد معین مصور است كه در زمان چهار پادشاه صفوی (صفی، عباس دوم، سلیمان و سلطان حسین) زنــدگی می‌كرد و از جملـــه او از با استعداد‌ترین شاگران رضا عباسی به شمار می‌رود و جزو آخرین هنرمندان سنتی مكتب اصفهان میباشد و تا پایان عمر طولانی هنر خویش حدود 75 سال كه همزمان با نفوذ نقاشی اروپا در این بود، علیرغم اینكه اكثر هنرمندان معاصرش همچون محمد زمان و علیقلی جبه دار كه شدیداً تحت تاثیر هنر اروپا بودند او به خاطر احترام خاصی كه به سنت استاد خویش داشت آثار خود را از نفوذ هنر اروپایی حفظ كرد. معین مصور در اوایــل قــرن 11 هجری به دنیا آمد اولین اثر تاریخ دار او متعلق به سال 1043 هـ.ق میباشد و آخرین آثار او در تاریخ 1119 هـ. ق كار شده است. معین مصور علاوه بر تعداد زیادی طرحی و نقاشی تك ورقی تعــداد كتب خطی مصور شده نیز از او بر جا مانده است.

در برخی از این كتابها بیش از ده مینیاتور كاركرده است. بعضی از كارهای معین دارای ابعاد تاریخی است و گاهی موضوع كارش به یك اتفاق ساده روزمـــره اختصاص پیدا كرده است. مثلاً تصویــر یك مــــرد و خروس در بغل را می‌كشد و بر روی آن برای یكی از ســـه فرزندش با علاقــــه می‌نوشت (با عجله برای فرزندم آقا زمان كشیدم پنجشنبه (1069 هـ.ق)، به امید خوشبختی). معین مصور تصویر از استادش رضا عباسی در سال 1404 هـ. ق كار كرده است.

 

از دیگـــر هنرمندان اواخر مكتب اصفهان محمد شفیع عباسی و افضل الحسینی است. محمد شفیع پسر رضا عباسی است. او تحت نظر پدرش آموزش یافت و در طراحی به درجه والایی دست یافت، او علاوه بر اینكه در مینیاتور مهارت داشت،طراح مهم پارچه هم بود. او همچنین در نقاشی گل‌ها كه نوع جدیدی از نقاشی بـــود كه در اواخر دوران صفویـــه از تاثیر نقاشی اروپا بوجود آمده بود مهارت كافی داشت ( این شیوه كه مبتنی بر مطالعه گلها و پرندگان بود بعدها به وسیله نقاشان قاجار كاملاً گسترش یافت). افضل الحسینی نیز از شاگردان رضا عباسی است كارهای افضل شباهت زیادی به آثار رضا عباسی دارد. تعدادی از نقاشی‌های شاهنامه عباس دوم كه در موزه لینگراد نگهداری میشود به امضاء این هنر مند است. محمد علی، محمد یوسف و محمد قاسم سه تن از هنرمندان اواخر مكتب اصفهان هستند كه ظاهراً در دربار شاه عباس دوم و شاه سلیمان به موازات هم پیش رفته اند، هر سه از پیروان و شاگردان رضا عباسی هستند و شیـوه استــاد خود را توسعــه داده اند. در طـراحی‌های آنها خطوط به نرمی‌تمام طـراحی شده است و زمینـه‌های منظره و صخره‌ها را با لطافت تمام تصویــر كرده اند، موضوع كار آنها زن و مردهای ایستاده و یا نشسته دراویش، حیوانات و پرندگان است. در طراحی‌های محمد قاسم و محمد یوسف علاوه بر رنگ مشكی از رنگ قرمز نیز استفاده شده است.

طراحی‌های محمد علی نیز از نظم و زیبایی خاصی برخوردار است و از مشخصات فنی طرحهای این استاد استفاده از رنگ صورتی در آثارش میباشد و بیشتر طراح‌های او در ابعاد كوچك كار شده است.
محمد یوسف حدوداً 1042 هـ.ش از دنیا رفته و محمد قاسم نیز تا سال 1078 هـ. ش در قید حیات بوده است. این سه هنرمند جزء آخرین هنرمندان مكتب اصفهان به شمار میروند.
با هجوم فرهنگ بیگانگان، تاخت و تاز یغماگران، فقر و سوء حكومت، تشویق و ترویج نقاشی اروپایی بوسیلـــه شاه عباس دوم و مرگ شاگــردان با وفای رضا عباسی موجبات فنا و اضمحلال سبك مینیاتور پر شكوه صفویه فراهم شد. مهمترین عامل این سقوط نفوذ هنر اروپا بود.... »