سل، عفونت مزمنی است كه به وسیله باكتری ایجاد می‌شود. میكروب سل بیشتر ریه را درگیر می‌كند، اما دیگر اعضای بدن هم ممكن است به آن آلوده شوند. شایع‌ترین راه انتقال سل از طریق تنفس است. این باكتری بیشتر افرادی كه با فرد بیمار ارتباط نزدیك داشته باشند را مبتلا می‌كند.
به همین علت همه اطرافیان فرد بیمار در معرض ابتلا به این بیماری هستند؛ مگر این كه بیمار تحت درمان صحیح قرار بگیرد. بیماری سل در 2 سال اول پس از ورود باكتری به بدن ظاهر می‌شود.
براساس تازه‌ترین گزارش سازمان جهانی بهداشت، پیشرفت در زمینه تشخیص و كنترل بیماری سل به كندی صورت می‌گیرد.
در این گزارش تحت عنوان «كنترل جهانی سل 2008» آمده است كه سرعت پیشرفت برای كنترل همه‌گیری بیماری سل در سال 2006 (به عنوان آخرین سال با اطلاعات موجود در این زمینه) كند بود. همچنین اطلاعات جدید مستند نشان می‌دهد كه در زمینه تشخیص و شناسایی بیماران مبتلا به سل نیز این روند كند است.
آمارها حاكی از آن است كه بین سال‌های 2001 تا 2005 متوسط نرخ تشخیص موارد ابتلا به سل تا سقف 6 درصد در سال رو به افزایش بوده است، اما بین سال‌های 2005 و 2006 افزایش این نرخ به نیمه رسیده و به 3 درصد تقلیل یافت.
آمارها نشان می‌دهد كه در سال 2006 تعداد مبتلایان جدید به بیماری سل 2/9 میلیون بوده كه از این تعداد 700 هزار نفر مبتلا به ایدز و 500 هزار بیمار نیز دچار مقاومت دارویی چند گانه به سل بوده‌اند.
همچنین بر اساس این محاسبات، 5/1 میلیون نفر در سال 2006 بر اثر ابتلا به سل جان خود را از دست داده‌اند. به علاوه 200 هزار تن دیگر كه آلوده به ویروس ایدز بودند در اثر بیماری سل توام با ایدز مرده‌اند.
علت این كندی آن بوده كه برخی برنامه‌های ملی كه طی 5 سال، ابتدا روندی سریع داشته‌اند، نتوانسته‌اند با همین سرعت در سال 2006 ادامه یابند. به علاوه در بیشتر كشورهای آفریقایی هیچ افزایشی در تشخیص موارد ابتلا به سل از طریق اجرای برنامه‌های ملی وجود نداشته است.
بخش دیگری از مطالعات نیز نشان داده است كه بسیاری از بیماران توسط ارائه‌كننده خدمات درمانی خصوصی و سازمان‌های غیر دولتی و انجمنی تحت درمان قرار می‌گیرند و بنابراین جای تشخیص این بیماران در برنامه‌های عمومی‌خالی می‌ماند.
توصیه این سازمان بر این است كه برای پیشرفت، ابتدا باید برنامه‌های عمومی‌هر چه بیشتر تقویت شوند. در مرحله دوم به طور كامل از پتانسیل سایر ارائه‌كنندگان خدمات مراقبت‌های سلامت استفاده شود.
همچنین تهیه فهرست دیگر مراكز خدمات مراقبتی كه با برنامه‌های ملی مشاركت می‌كنند به میزان چشمگیری بر نرخ تشخیص و درمان افراد نیازمند به معالجه خواهد افزود.
در گزارش جدید بر دو جنبه همه‌گیری سل كه می‌تواند روند پیشرفت مقابله با این بیماری را كند و در واقع مانعی بر سر راه پیشرفت در زمینه مبارزه با سل باشد، تاكید شده است.
نخستین جنبه، مقاومت چند دارویی میكروب سل است كه طبق گزارش ماه گذشته سازمان جهانی بهداشت به بیشترین حدی كه تاكنون ثبت شده، رسیده است اما تا این تاریخ واكنش در برابر همه‌گیری این بیماری نامناسب بوده است.
با توجه به آزمایشگاه و ظرفیت درمانی محدود كشورها پیش‌بینی می‌كنند سال 2008 خدمات درمانی را فقط برای 10 درصد از افراد دچار مقاومت چند دارویی در سراسر جهان ارائه كنند.
تهدید دوم برای پیشرفت مداوم تركیب كشنده سل و ویروس ایدز است كه به همه‌گیری سل در بسیاری از بخش‌های جهان بویژه در آفریقا دامن می‌زند.
با وجودی كه تركیب سل و ایدز چالش بزرگی است، برخی در زمینه مقابله با این همه‌گیری دوگانه، رو به پیشرفتی قابل ملاحظه هستند.
مشكلی برای همه
سل یك مشكل بزرگ سلامت جامعه در سراسر دنیا، بخصوص در كشورهای در حال توسعه است. سازمان بهداشت جهانی این بیماری را یك مورد اورژانسی در كره زمین اعلام كرد. حدس زده می‌شود كه از هر 3 نفر جمعیت جهان، یك نفر به باسیل سل آلوده است و در هر ثانیه یك نفر به تعداد آنان افزوده می‌شود. از 7/1 میلیارد افراد آلوده به باسیل سل، 3/1 میلیارد نفر در كشورهای در حال توسعه زندگی می‌كنند.
درحال حاضر 20 میلیون نفر درجهان به بیماری سل مبتلا هستند كه بیش از 80درصد این موارد، تنها مربوط به 22 كشور درحال توسعه جهان است. سالانه 8 میلیون مورد جدید از بیماری سل یافت می‌شود و 2 میلیون نفر به علت سل می‌میرند. این عدد 26 درصد مرگ‌های قابل پیشگیری بالغان در سراسر دنیا را شامل می‌شود.
سالانه یك درصد به تعداد موارد جدید سل در دنیا اضافه می‌شود و تا سال 2020 میزان بروز این بیماری در سراسر جهان 40 درصد افزایش خواهد یافت و تا آن زمان احتمالا یك میلیارد نفر آلوده به میكروب سل و 150میلیون نفر مبتلا به بیماری سل وجود خواهند داشت و 36 میلیون نفر نیز بر اثر این بیماری، جان خود را از دست خواهند داد.
بین بیماری‌های واگیر منطقه مدیترانه شرقی كه ایران نیز عضو آن است بیماری سل بالاترین قربانی را می‌گیرد؛ بیماری‌ای كه كاملا قابل پیشگیری و درمان است.
بیماری‌ای برای همه جا
مضمون بین‌المللی روز جهانی سل در سال 2007 این جمله بود: «سل در هر كجا كه باشد، گویی در همه جا هست.» این جمله بازتابی از وضعیت بیماری سل در جهان است. چنین مضمونی اصلاح درك نادرست درباره سل را كه آن را بیماری‌ای مربوط به گذشته می‌داند هدف قرار داده است.
سل بیماری مربوط به گذشته نیست؛ همچنین بیماری منحصر به تهیدستان نیز نیست؛ كشف و درمان بیماران سلی فقط مسوولیت وزارت بهداشت نیست. سل اگر در هرجایی دیده شود، می‌توان آن را در هر كجای دیگری نیز یافت. برنامه‌های ملی سل به تنهایی نمی‌توانند تمام موارد سل را كشف كنند و نمی‌توان از آنها توقع داشت صد درصد موارد را درمان كنند حتی اگر تلاش‌هایشان را دو برابر كنند یا فعالیت مهار بیماری را تا 10 برابر افزایش دهند.
پیشرفت قابل توجه
سال 1342 از هر 100 هزار نفر 142 نفر در ایران به بیماری سل مبتلا بودند اما در سال‌های اخیر با فعالیت‌های انجام شده این بیماری بیش از 10 برابر كاهش یافته است. سال 1384 میزان شیوع بیماری سل 8/6 درصد گزارش شده است، اما بر اساس آمارهای سازمان بهداشت جهانی، در هر جمعیت یكصد هزار نفره ایرانی، 12 نفر به بیماری سل مبتلا هستند.
آمارها بیانگر آن است كه نظام بهداشتی كشور تنها توانسته، 57 درصد مبتلایان سل را در كشور تشخیص دهد. تشخیص ندادن بیماری و پس از آن گزارش نكردن آمار مبتلایان، یكی از معضلات نداشتن آمار صحیح در این زمینه است.
روزی برای سل
برای كشور ما كه سال‌ها كابوس سل را بالای سرخود می‌دید، توجه ویژه به این بیماری چندان دور از ذهن نیست. 23 مهر روز ملی مبارزه با سل نامگذاری شده است. این روز فرصتی مناسب برای یادآوری بیماری‌ای كه زمانی تحت كنترل بود ولی به خاطر ایدز، فقر و... مجددا در سطح جهانی در حال افزایش است و كشور ما نیز از این قاعده مستثنا نیست، حتی به دلیل شرایط خاص در معرض خطر بیشتر است.
«من سل را متوقف می‌كنم.» این شعار روز جهانی سل در سال 2008 است و مفهومش این است كه همه ما در هر شرایط و موقعیتی از پزشك تا بیمار، از آموزگار تا محصل و... می‌توانیم به نحوی جلوی گسترش این بیماری را بگیریم.
ساماندهی وضعیت مهاجران
85 درصد موارد سل دنیا در 22 كشور است و 2 كشور افغانستان و پاكستان از این 22 كشور در همسایگی ایران قرار دارند. این در شرایطی است كه در سال‌های اخیر برنامه سل كشور عراق مختل شده و همچنین موارد سل در بخش شمالی كشور نظیر آذربایجان و ارمنستان هم بالاست.
توجه داشته باشیم كشورهای شوروی سابق میزان بالایی از موارد سل مقاوم به دارو را در خود دارند. این موضوع ضرورت ساماندهی وضعیت مهاجران خارجی را بیش از پیش نمایان می‌سازد. با توجه به وضعیت كشورهای همسایه درخصوص این بیماری، باید مهاجرانی كه از این كشورها به ایران سفر می‌كنند، در بدو ورود از نظر وضعیت بیماری‌ها ازجمله سل مورد ارزیابی قرار گیرند؛ هرچند مهاجران غیرقانونی بیشترین خطر را دارند و راهكاری برای مقابله با آن نیز در اختیار سیستم بهداشتی درمانی كشور قرار ندارد.
پیگیری درمان
هم‌اكنون در ایران موفقیت درمان سل حدود 84 درصد است كه با ایده‌آل آن یعنی 85 درصد فاصله زیادی وجود ندارد، اما باید توجه داشت كه برخی بیماران پس از مدت كوتاهی از شروع درمان، بهبود اندكی پیدا كرده و درمان را رها می‌كنند و به همین علت درمان ناقص انجام می‌شود.
متاسفانه در 75 درصد موارد مدتی پس از شروع دارو، درمان به صورت نیمه‌كاره رها و این امر باعث مقاوم شدن بیماری می‌شود. در این حالت، 30 درصد موارد بیماران خود به خود درمان می‌شوند، 50 درصد می‌میرند و در 20 درصد موارد بیماری آنها مزمن می‌شود.
امروزه درمان سل در تمام دنیا، درمانی استاندارد است كه همه باید از آن تبعیت كنند. این درمان به طور معمول تا 6 ماه ادامه می‌یابد.
در صورت به وجود آمدن مقاومت آنتی‌بیوتیكی بر اثر مصرف نادرست دارو، این بیماری به درمان دارویی پاسخ مناسبی نمی‌دهد و در نهایت مبدل به بیماری سل مقاوم می‌شود. به طور متوسط، هزینه تشخیص و درمان رایگان هر بیمار مبتلا به سل 200 هزار تومان است، اما هزینه درمان سل مقاوم به درمان 25 میلیون تومان است و 6 تا 24 ماه زمان می‌برد.
این هزینه جدای از هزینه بستری، آزمایش‌ها و كشت‌های مكرری است كه درمان سل مقاوم به درمان نیاز دارد. در نهایت نیز تنها 40 تا 60 درصد درمان موفق خواهد بود و بقیه بیماران با حفظ قدرت انتقال بیماری به دیگران محكوم به مرگ هستند. این در حالی است كه درمان صحیح بیماری سل ضمن آن كه قابل بهبود و كنترل است، از به وجود آمدن سل مقاوم به درمان پیشگیری می‌كند.
اگر فرد مسلول درمان بیماری را نیمه‌كاره رها كند، احتمال مقاومت سل به دارو 30 درصد خواهد بود. احتمال مقاومت سل به دارو برای بار دوم متوقف و رها كردن فرآیند درمان سل، 60 درصد و برای بار سوم، حدود 100 درصد است. هر فرد مبتلا به سل اگر درمان نشود، طی دوره بیماری خود می‌تواند بین 12 تا 15 نفر را مبتلا كند.
روستا بهتر از شهر
درمان بیماران مبتلا به سل در مناطق روستایی و در شهرهای كوچك و متوسط با نظارت كامل پرسنل بهداشتی یا آموزش دیده انجام می‌شود. در جوامع شهری به لحاظ فرهنگ شهرنشینی، اشتغال و ترس افراد به خاطر طرد شدن از سوی اطرافیان این تصور غلط كه سل غیرقابل درمان و نوعی انگ محسوب می‌شود، وجود دارد. از این رو در شهرهای بزرگ درمان كامل سل مشكلات خاص خود را دارد.
در نظام بهداشتی كشور، تشخیص و درمان سل كاملا رایگان است و این در شرایطی است كه برای جلوگیری از گسترش سل، بیماریابی و درمان دیگر اعضای خانواده هم به صورت رایگان انجام می‌شود. البته در حال حاضر، هزینه بستری این بیماران كاملا رایگان نیست و آنها باید 75 تا 90 درصد هزینه بستری را پرداخت كنند.
دو بیماری مهلك
بیماری ایدز عامل مهمی‌برای گسترش سل است. این دو بیماری یكدیگر را تشدید می‌كنند؛ درنتیجه در بسیاری از مناطق جهان همه‌گیری موازی سل متعاقب همه‌گیری ایدز رخ می‌دهد.
تخمین زده می‌شود كه در 3 تا 5 سال آینده، 20 تا 25 درصد موارد سل در بعضی نواحی آسیای جنوب شرقی مستقیما به علت بیماری ایدز باشد. احتمال آلودگی به سل در فرد عادی با سیستم ایمنی طبیعی تا پایان عمر، 5 تا 10 درصد است، حال آن كه احتمال ابتلای یك بیمار مبتلا به ایدز به سل سالانه 7 تا 10 درصد است.
در ایران نیز تقریبا آزمایش یك درصد بیماران مبتلا به سل، از نظر ویروس ایدز مثبت است. از آنجا كه هنوز بیماری ایدز در كشور ما، خیلی شایع نیست، گرفتاری كمتری داریم، اما باید توجه داشته باشیم پرشتاب‌ترین منطقه رشد ایدز در جهان، مناطق آسیایی مجاور كشور ماست و از این نظر، واقعا در وضعیت خطرناكی قرار داریم.
برای ریشه‌كنی
جز این موارد، كمبود آزمایشگاه‌های تشخیص سل، كمبود نیروی انسانی متخصص، ضعف در مهارت تكنیسین‌های آزمایشگاهی و كافی نبودن ابزار و امكانات به عنوان مشكلات مطرح در تشخیص و درمان سل در كشور است.
به یاد داشته باشیم، سل اكنون خطری بالقوه است؛ اندكی غفلت می‌تواند كشور را با مشكلات بسیاری مواجه سازد. برای مبارزه و ریشه‌كنی سل نیازمند تخصیص بودجه كافی و اجرای مستمر برنامه‌های پایش و نظارت هستیم.