ده ترکیب طلایی 'کارگردان و بازیگر' در سینمای ایران

 اما در کارنامه هر کدام تجربه درخشان و برجسته همکاری از یاد نرفتنی با دیگری است.
چه کسی می تواند سوسن تسلیمی را بدون بهرام بیضایی به یاد بیاورد و برعکس؟ چه کسی می تواند بهروز وثوقی را بدون مسعود کیمیایی تصور کند و برعکس؟
در مقاله نگاهی به 10 همکاری برجسته کارگردان-بازیگر در سینمای پس از انقلاب انداخته ایم. همکاری هایی که محدود به یک اثر نیستند.

بهرام بیضایی- سوسن تسلیمی
همکاری این دو پیش از انقلاب شروع شد و بعد از انقلاب هم ادامه پیدا کرد.

سوسن تسلیمی که بسیاری او را یکی از بهترین بازیگران زن تاریخ سینمای ایران می دانند، حضور در سینما را با «چریکه تارا» ی بهرام بیضایی شروع کرد. 

پس از آن او ماندگارترین بازی‌های خود را در دیگر فیلم‌های این کارگردان نامدار تجربه کرد. «مرگ یزدگرد»، «باشو غریبه کوچک» و «شاید وقتی دیگر» درخشان ترین نتایج همکاری سینمایی این دو هستند. تسلیمی در سینما در دو فیلم «طلسم» به کارگردانی همسرش، داریوش فرهنگ و «مادیان» به کارگردانی علی ژکان هم بازی کرد اما هیچ کدام نتوانستند با همکاری های درخشان او با بهرام بیضایی برابری کنند. بیضایی هم بعد از تسلیمی نتوانست با بازیگر دیگری به اوج برسد. او هر چند بعدها همسرش، مژده شمسایی، را بازیگر نقش اول آثار سینمایی اش کرد، اما این همکاری در هیچ کدام از 3 فیلم «مسافران»، «سگ کشی» و «وقتی همه خوابیم» نتوانست خاطره همکاری زوج بیضایی و تسلیمی را تکرار کند.

داریوش مهرجویی-عزت الله انتظامی
داریوش مهرجویی و عزت الله انتظامی از نام های به حق بزرگ سینمای ایران هستند.
تجربه اولین همکاری این دو ، «گاو»، ناجی سینمای ایران شد. در روزهای اوج انقلاب وقتی تندروها سینماها را آتش می زدند و از امام (ره)می خواستند سینما را به عنوان مظهر فساد تعطیل کند، امام (ره) با تکیه بر فیلم «گاو» اجازه ادامه حیاط سینمای ایران را دادند. 

درخشش این فیلم که هنوز هم به زعم بسیاری بهترین فیلم روستایی سینمای ایران است، قطعا مدیون همکاری دو طرفه انتظامی و مهرجویی است.

همکاری که با اولین حضور سینمایی انتظامی در «گاو» شروع شد و با «آقای هالو»، «پستچی»، «دایره مینا»، «مدرسه ای که می رفتیم»، «اجاره نشین ها»، «هامون»،«بانو» و «میکس» ادامه پیدا کرد.

علی حاتمی-محمدعلی کشاورز
بسیاری از بازیگران سرشناس نسل های مختلف سینما با بازی های متفاوت از جمشید مشایخی، عزت الله انتظامی و داوود رشیدی گرفته تا اکبر عبدی، حمید جبلی و جمشید هاشم پور در آثار علی حاتمی در خشیدن و تجربه همکاری های برجسته ای با این فیلمساز نامدار داشتند. اما محمدعلی کشاورز با حضوری ماندگار در فیلم «مادر» و سریال «هزار دستان» جایگاهی بلندمرتبه در این میان دارد. نه کشاورز را بدون حاتمی می توان تصور کرد و نه برعکس. چه کسی می تواند نگاهی به کارنامه پربار کشاورز بیندازد و شعبان استخوانی در «هزار دستان» و محمدابراهیم در «مادر» را نقطه عطف آن نداند. همکاری آنها در آثار دیگری مانند «کمال الملک»، «دلشدگان»،«کمیته مجازات» هم تکرار شد و نقش های به یاد ماندنی را رقم زد.

داریوش مهرجویی-خسرو شکیبایی
مهرجویی را باید از کارگردانان پرکار سینما به حساب آورد. او این روزها مشغول ساخت بیست و پنجمین فیلم سینمایی اش است و بی تردید در این سال ها تجربه همکاری با ستاره های مشهور بسیاری را داشته است. همکاری با بازیگرانی مانند بیتا فرهی، نیکی کریمی، علی مصفا، گلشیفته فراهانی، لیلا حاتمی، بهرام رادان و ... اما در این میان اغراق نیست اگر ماندگارترین آنها را همکاری او و خسرو شکیبایی بدانیم. اولین همکاری این دو در «هامون» شکل گرفت.

اثری ماندگار، محبوب و خاطره انگیز که توانست به سرعت جای خود را در میان بهترین های سینمای ایران باز کند. «هامون» چه از شکیبایی و چه از مهرجویی جدانشدنی است و درباره هیچ کدام از این دو هنرمند بدون «هامون» نمی توان گفت. هر چند هر دو آثار برجسته و ماندگار کم ندارند. اما «هامون» چیز دیگری است و گواه آن تمامی هامون بازهای این سال ها هستند.

شکیبایی نه تنها سیمرغ بلورین بهترین بازیگر مرد را برای ایفای این نقش به خانه برد بلکه توانست به عنوان «بازیگر ماندگارترین نقش تاریخ سینمای ایران» برای بازی در نقش «حمید هامون»، توسط مجله «فیلم» دست پیدا کند، انتخابی که به نظر منصفانه می آید. اما همکاری این دو به «هامون» محدود نشد و و شکیبایی در سه فیلم بعدی مهرجویی یعنی «بانو»،«سارا» و «پری» حاضر شد. بعد از «میکس» ، «دختر دایی گمشده» آخرین همکاری این دو هنرمند سرشناس با هم است.

ابراهیم حاتمی کیا- پرویز پرستویی
این دو خیلی سال پیش از اینکه در «آژانس شیشه ای» به هم برسند اسم و رسمی به هم زده بودند. پرستویی حضورش در عرصه بازیگری را با تئاتر «ماجرای یک محله» بهرام بیضایی شروع کرد. پیش از «آژانس شیشه ای» با «آدم برفی» و «لیلی با من است» توانایی اش بر همگان ثابت شده بود. اما حاج کاظم «آژانس شیشه ای» با او همان کرد که قیصر با بهروز وثوقی و حمید هامون با خسرو شکیبایی. در سینمای بی قهرمان ایران حاج کاظم نه تنها از معدود قهرمانان آن شد بلکه قهرمان و منجی زندگی پرویز پرستویی هم شد. اگر صد بار کارنامه حاتمی کیا را بالا و پایین کنید باز هم «آژانس شیشه ای» چیز دیگری است. سیل طرفداران بی شمار این فیلم نمی توانند بر نام یکی از این دو نفر، حاتمی کیا و پرستویی، در درخشش این اثر اولویت بدهند. حاتمی کیا می گوید از وقتی فیلمنامه را می نوشته به پرستویی برای این نقش فکر می کرده است و به محض اینکه نگارش فیلمنامه تمام شده او را به خانه اش دعوت کرده و فیلمنامه را دستش داده . پرستویی ساعتی بعد از خروج از خانه حاتمی کیا با او تماس می گیرد و می گوید فیلمنامه را در طول راه خوانده و با آن سخت گریسته است.

«آژانس شیشه ای» نقطه شروع و البته تکرار نشدنی همکاری این دو هنرمند است. همکاری که در «روبان قرمز»، «موج مرده» و «به نام پدر» ادامه پیدا کرد. همکاری که حاتمی کیا درباره آن اعتراف می کند «وقتی پرویز هست خیالم از همه چیز راحت است. » پرستویی تا امروز علی رغم کارنامه درخشان و قابل اعتنایش و شهرت کم رقیبش مقابل دوربین هیچ کدام از فیلمسازان نامدار سینمای ایران مانند علی حاتمی، بهرام بیضایی، مسعود کیمیایی، ناصر تقوایی، داریوش مهرجویی، رخشان بنی اعتماد، اصغر فرهادی و کیانوش عیاری حاضر نشده. از همین رو می توان حاتمی کیا را در کنار مجید مجیدی سرشناس ترین کارگردانی دانست که پرستویی با او همکاری داشته است.

مسعود کیمیایی- محمدرضا فروتن
قطعا بعد از ساخت 28 فیلم وقتی پای مسعود کیمیایی و فیلم هایش وسط می آید، خاطره لیست طولانی از همکاری های درخشان او با بسیاری بازیگران نامدار سینما زنده می شود که البته هیچ کدام با خاطره همکاری او با بهروز وثوقی برابری نمی کند. کیمیایی آنقدر بزرگ است که وقتی آقای بازیگر، عزت الله انتظامی، می خواست برای اولین بار در مقابل دوربین او بازی کند گفت گوسفندی نظر کردم که از این همکاری رو سفید در بیایم. کمتر ستاره نامداری در سینمای بعد از انقلاب است که در مقابل دوربین کیمیایی حاضر نشده باشد.

اما به نظر می آید شاخص ترین این همکاری ها، همکاری کیمیایی با محمدرضا فروتن بوده است هر چند در این انتخاب به سختی می توان از فریبرز عرب نیا در «ضیافت» و «سلطان» گذشت. اما فروتن که هم زمان با موج ستاره سازی اواسط دهه هفتاد وارد سینما شد توانست در همکاری مستمر با کیمیایی به جایگاهی فراتر از ستاره ای خوش سیما دست پیدا کند. همکاری این دو از سال 76 با «مرسدس» شروع شد. سال بعد نوبت «فریاد» شد و به فاصله یک سال «اعتراض» از راه رسید. فیلمی که نقطه اوج همکاری این دو است. «اعتراض» صدای زمانه خودش بود و از این جهت یکی از آثار قابل توجه کیمیایی پس از انقلاب است. همکاری کیمیایی و فروتن بعدها در «سربازهای جمعه» و «محاکمه در خیابان» ادامه پیدا کرد.

فروتن این اواخر نسبت به عدم پیشنهاد دوباره کیمیایی به خودش کمی هم دلخور بود و این را در برنامه ای تلویزیونی هم ابراز داشت: «دیگر پولاد، پسر آقای کیمیایی بزرگ شده و جای ما در فیلم های ایشان نیست».

بهمن فرمان آرا-رضا کیانیانب
همن فرمان آرا از کارگردانان وفادار به بازیگر است. گزیده کار است و گزیده انتخاب می کند اما پای انتخاب هایش می ایستد.

او بعد از انقلاب تنها 4 فیلم مقابل دوربین برده است که تقریبا بازیگران آنها ثابت هستند اما در این میان رضا کیانیان پای ثابت هر 4 اثر بعد از انقلابی فرمان آرا است. حضوری که به سختی می توان بازیگر دیگری را جای او فرض کرد. «بوی کافور، عطر یاس» اولین همکاری این دو بود. همکاری که با «خانه ای روی آب» به اوج رسید. اغراق نیست اگر دکتر رضا سپیدبخت را ماندگارترین نقش این بازیگر قدرقدرت بدانیم. کیانیان از آن دست بازیگرانی است که قوت در بازی او است و به قول معروف بازی اش استخوان دار است و در هیچ نقشی ضعیف ظاهر نمی شود. حتی اگر همه اجزای فیلم ضعیف باشند. اما همکاری تنگاتنگ او با فرمان آرا نقطه عطف کارنامه کاری او و فرمان آراست. همکاری که در «یک بوس کوچولو» و «خاک آشنا» تکرار شد.

رخشان بنی اعتماد- فاطمه معتمدآریا
بنی اعتماد از کارگردانان نامدار سینمای اجتماعی سال های پس از انقلاب است.

ستاره های سرشناسی برخی از به یاد ماندنی ترین نقش های شان را در فیلم های او تجربه کردند. چهره هایی مانند گلاب آدینه ، عزت الله انتظامی ، محمدرضا فروتن و ... اما در این میان فاطمه معتمدآریا جایگاهی خاص در آثار بنی اعتماد دارد. هر دو همکاری این دو هنرمند هم از آثار ماندگار سینمای ایران و هم کارنامه کاری آنها است.

امروز دیگر تصور «روسری آبی» و «گیلانه» بدون معتمدآریا، تصوری غیر ممکن است و نمی توان قضاوت کرد نقش معتمدآریا در این درخشش بیشتر است یا نقش بنی اعتماد. این هر دو به یک اندازه بار درخشش این دو فیلم ارزشمند را به دوش دارند.

تهمینه میلانی – نیکی کریمی
نیکی کریمی را می توان اولین ستاره زن سینما پس از انقلاب دانست. او با «عروس» بهروز افخمی درخشید و با حضور در فیلم های داریوش مهرجویی و ابراهیم حاتمی کیا تبدیل به بازیگری شناخته شده و معتبر شد. اما اوج کارنامه کاری این ستاره را باید از سال 77 و با حضور در فیلم «دو زن» دانست. در سال هایی که بحث احقاق حقوق زنان داغ بود او توانست در «دو زن» قهرمان یکه تاز زنان نسل خود باشد. «دو زن» نقطه عطف کارنامه میلانی هم هست. میلانی توانست در همکاری موفقیت آمیز با این ستاره جوان سینما بهترین فیلم هایش را جلوی دوربین ببرد.

همکاری درخشان این دو زن بعدها در فیلم های «نیمه پنهان» و «واکنش پنجم» ادامه پیدا کرد. بعدها شایعات و شنیده ها حکایت از آن داشت که کدورت و دلخوری میانه آنها را شکراب کرده است و پایان همکاری شان را رقم زده است.

اصغر فرهادی - پیمان معادی
شاید در نگاه اول انتخاب عجیبی به نظر بیاید آن هم در حالیکه فرهادی استاد گرفتن بهترین بازی از هر بازیگری است. همینطور باز هم شاید خیلی ها مهم ترین همکاری فرهادی و بازیگرانش را همکاری با ترانه علیدوستی و شهاب حسینی بدانند به خصوصی اینکه علیدوستی کم کار تا پیش از «جدایی ...» پای ثابت همه آثار سینمایی فرهادی (جز رقص در غبار) بوده است. اما اغراق نیست اگر موفقیت آمیزترین همکاری فرهادی را با پیمان معادی بدانیم. بازیگری که تنها در 2 فیلم بازی کرده است، «درباره الی» و «جدایی نادر از سیمین». دو اثری که تصور آنها بدون معادی غیر ممکن به نظر می رسد. معادی با نادر فیلم «جدایی ... » به اوج قله بازیگری ایران رسید و در کنار نام هایی که سال های سال با ده ها فیلم در این عرصه حضور دارند، قرار گرفت.

عزت ا.. انتظامی: افسوس که تا بیضایی زنده است قدرش را نمی دانیم
برج آزادی تهران ترک خورد
برای 35 سالمرگ اسطوره سینمای کمدی

 اگر سینمای ایران تهیه کننده حرفه ای داشت بیضایی مجبور نمی شد هر ده سال یک بار فیلم بسازد!
مریلا زارعی در فیلم "جدایی نادر از سیمین" گزینه اول اصغر فرهادی بود برای بازی در ....