آشنایی با پته دوزی کرمان
این هنر كه ریشه در تاریخ و گذشته ی فرهنگی كرمان دارد و هم اینك تولید آن در كرمان ، سیرجان و رفسنجان رایج است همانند سایر رشته های صنایع دستی سابقه ی تولیدی مشخص ندارد...

پته دوزی چیست؟

كرمان ، این خطه ی خشك و گرم كه در طول تاریخ دراز و پر حادثه ی خود سمبل و مظهر مقاومت در برابر تهاجم شناخته شده و از حمله ی مغولها و تیموریان و تهاجم آغا محمد خان قاجار لطماتی سنگین دیده ، كانون حفظ و نگهداری میراث های فرهنگی و هنرهای بومی نیز هست و هزاران سال است كه مردم سخت كوش و صبور این منطقه از كشورمان به موازات سایر فعالیت های اقتصادی و اجتماعی به تهیه و تولید انواع فرآورده های صنایع دستی نیز مشغولند و هر چند توانسته اند در زمینه قالی بافی ، شالبافی و ترمه بافی شهرتی جهانگیر كشب كنند، معهذا « پته های » دوخت كرمان نیز دارای ویژگی هایی است كه آسان نمی توان از آن گذشت .

این هنر كه ریشه در تاریخ و گذشته ی فرهنگی كرمان دارد و هم اینك تولید آن در كرمان ، سیرجان و رفسنجان رایج است همانند سایر رشته های صنایع دستی سابقه ی تولیدی مشخص ندارد و  هر یك از دست اندركاران پیدایی آن را به یكی از افسانه های بومی مرتبط میسازد و متاسفانه بدلیل آسیب پذیری منسوجات در برابر عوامل جوی ، در موزه های داخلی و خارجی نیز نمونه هایی از پته كه بتواند راهگشایمان به كشف سابقه ی این «‌هنر – صنعت »‌ باشد وجود ندارد و قدیمی ترین قطعه پته یی كه هم اكنون یافت میشود روپوش مقبره ی شاه نعمت اله ولی در ماهان كرمان است.

پته چیست ؟

پته دوزی نوعی از رودوزی های ایرانی است كه طی آن تمام سطح پارچه بوسیله ی بخیه های نخی و رنگین پوشیده میشود و هنرمندانی كه اكثراً نیز از زنان و دختران خانه دار هستند با كمك سوزن نقوشی ذهنی را كه ملهم از پندارها و بینش های شخصی شان است بر زمینه ی پارچه ی پشمی ضخیمی بنام « عریض » مینشانند.

« عریض »‌ كه در گذشته از آن برای دوخت دامن ، كت و پالتو نیز استفاده بعمل میآمد پارچه یی دستباف است كه بوسیله ی دستگاه های بافندگی چوبی تولید میشد. ولی در سالهای اخیر دستگاه های چوبی جای خود را به دستگا ه های «‌تك فاز»‌ برقی دادند و پس از آن نیز تدریجاً‌ بافته های كارخانه یی جانشین « عریض »‌های دستباف شده و هم اكنون «‌پته »‌های استان كرمان را بیشتر اینگونه پارچه های كارخانه یی تشكیل میدهد.
«‌رئیس »‌ كه معمولاً‌ در رنگ های عنابی ، مشكی ، سبز روشن، سبز تیره ، زرد، نارنجی ، قرمز، آبی تیره ، سبز ماشی ، لاكی و ….. مورد استفاده ی پته دوزان قرار میگیرد نوعی نخ پشمی دستریس یا ریسیده شده بوسیله ی ماشین است كه میزان مصرف آن به نسبت نوع نقش و ضخامت یا نازكی نخ مورد مصرف متفاوت میباشد . ولی بطور متوسط رودوزی هر متر پته به حدود 375 تا 400 گرم نخ احتیاج دارد.

مراحل درست کردن پته

برای تهیه یك قطعه ی پته دوزی شده ابتدا عریض را به ابعاد لازم بریده و سپس آن را بدست طراح می سپارند و شیوه ی كار نیز به این صورت  است كه زنان پته دوز خود مستقیما بطراح مراجعه نمیكنند و فروشندگان مواد اولیه ی پته معمولاً‌ مقدار زیادی عریض بریده و طراحی شده در اختیار دارند  كه بصورت آماده به سوزندوزان می فروشند.

در مرحله طراحی ، ابتدا طرح روی كاغذ كالك ترسیم میشود و پس از آن خطوط طرح را بطور متناسب با سوزن سوراخ كرده و سپس بر روی عریض مورد نظر منطبق می سازند و روی آن پود در گچ یا خاكه ی زغال میریزند و این عمل را  « گرته زنی »‌ مینامند ( برای پارچه های تیره از خاك گچ و برای پارچه های روشن از خاك زغال استفاده میشود) سپس نقاط مشخص شده را با قلم و مركب چنین روی پارچه مشخص میسازند. پس از طراحی ، انتخاب نخ و زنگ مطرح است . رنگهای روشن ظرف سال های اخیر به پته دوزی راه یافته و رنگهای اصیل اغلب تیره است .
از آنجا كه طرحهای پته نه شلوغ است و نه هندسی رنگهای روشن چندان جاذبه یی به محصول نمیدهد و تیره بودن رنگها ارتباط نقوش را منطقی ترو قابل قبول تر میسازد.

پس از انتخاب و تهیه ی نخ ، پته دوز ابتدا جای خطوط اصلی را سوزن میزند.

این مرحله بدلیل آنكه نقوش به طور خطی دوخته میشود . به مرحله «‌ساق دوزی » معروف است . سپس داخل نقوش و متن با اسلوب خاصی سوزن دوزی و پر میشود. كه این قسمت را اصطلاحاً « آب دوزی »  یا «‌متن دوزی » میگویند. مرحله ی سوم كه یكی از مهمترین مراحل پته دوزی میباشد مرحله « برگ دوزی » و « سایه زدن » با نخ پیرامون گل ها و نقشها است . برگ دوزی معمولاً در اطراف حاشیه و بصورت زیگزاك انجام میشود و آنرا «‌پتك دوزی »‌ نیز مینامند ( پتك در زبان محلی به معنی جوانه است ).

پس از اتمام دوخت پته را شسته و با كمك دستگاه مخصوصی بنام نورد اطو زده و آماده ی فروش میكنند.

در حال حاضر پته دوزی بر روی سجاده ، جا قرآنی پرده ، رویه كوسن ، زیر لیوانی ، رومیزی ، سوزنی ، بقچه و …. انجام میشود.
 
 
گردآوری : گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
منبع : rugart.org