اشاره‌ای به انتشار كاریكاتورهای روزنامه‌ای به صورت كتاب
از 1376 به این سو، نشریات بسیاری در ایران منتشر شده‌اند كه تعدادی از آنها در شكلگیری روزنامه‌نگاری نوین و حرفه‌ای نقش به سزایی داشته‌اند. یكی از دیدگاه‌های حرفه‌ای در تولید و نشر این روزنامه‌ها، استفاده از كاریكاتور در ستون ثابت به عنوان یك رسانه مستقل بود. این كار ِمطبوعات سیاسی و حرفه‌ای، دیگر نشریات نوپا را بر آن داشت كه آنان هم در صفحاتشان از كاریكاتور استفاده كنند. بسیاری از این روزنامه‌ها جرایدی كم فروغ بودند كه در معادلات سیاسی و فكری چندان تأثیرگذار نبودند. اما، با این كه در بین روزنامه‌های رنگ‌ووارنگ كمتر دیده می‌شدند، حجم بالایی از بهترین كاریكاتورهای كاریكاتوریستهای جوان و پیشكسوت در آن روزنامه‌ها به چاپ می‌رسید. برخی از این نشریات - چه روزنامه‌های مطرح و چه روزنامه‌ها و هفته‌نامه‌های كمتر مطرح - دارای سایت اینترنتی بودند و بعد از این كه نتوانستند، به حیات خود ادامه دهند، حتا مجبور شدند، سایت اینترنتی خود را تعطیل كنند! این افسوس برای بسیاری ماند كه هرچند یاد روزنامه برای مخاطبین باقی مانده، اما بخشی از تلاشهای كاریكاتوریست‌ها همراه با نام آن روزنامه‌ها به فراموشی سپرده شده است. آیا نام روزنامه‌ها و كاریكاتورهاشان می‌توانست به شكل دیگری، حتا بعد از تعطیلی آنها، پیش چشم مخاطبان قرار گیرد؟ یكی از این راهها همان سایت اینترنتی بود كه می‌توانست حیات روزنامه را در ذهن مخاطب تداوم بخشد. در نظرم كارهای چاپ شده آن هنرمندان، گمشده و از جلوی چشم مخاطب محو و ناپدید شده بودند.
اگر به روند انتشار و فعالیت روزنامه‌ها نگاهی دقیق بیندازیم- خواه روزنامه به انتشار خود ادامه دهد و خواه از گردونه نشر خارج شود-بعد از مدتی دسترسی كامل به برخی از ستونهایی كه مخاطبان به دلیل خاص بودنشان به آنها علاقه دارند، محدود می‌شود. این طوری است كه نشریات معتبر جهان، بسته به علاقه‌مندانی كه این ستونها پیدا كرده‌اند، آنها را به صورت كتابهایی مستقل روانه بازار می‌كنند. اینچنین است كه شكل دسترسی به این مطالب راحت و سریعتر شده و طبعاً نگهداری آن هم آسانتر خواهد شد (مثل كتابهای شعر منتشر شده در صفحات ادبی یا انتشار كتاب از صفحات نقد ادبی یا كتاب كاریكاتورهای سیاسی یك روزنامه).
معمولاً در ایران روزنامه‌ها یا چنان زود می‌آیند و می‌روند كه وقتی برای كارهای فرهنگی جنبی ندارند یا اصلاً پرداختن به چنین اموری دغدغه‌شان نیست؛ مانند برپایی نمایشگاهی از كاریكاتورها و عكسهای چاپ شده در روزنامه‌ها یا انتشار كتابهای مستقل از آثار.
چند سال پیش در مقاله ای اشاره كرده بودم، كاریكاتورهای دوره انقلاب و كاریكاتورهای دوره جنگ، كه در روزنامه‌های كیهان و اطلاعات چاپ شده‌اند، چرا اكنون به صورت مستقل و در قالب كتاب منتشر نمی‌شوند تا هم برگهایی از تاریخ معاصر ایران حفظ و مستند شود و هم بخشهایی از كاریكاتور ایران به صورت اثری ماندگار برای آیندگان باقی بماند؟ در آن مقاله، دوره‌های طلایی را برای كاریكاتور پس از انقلاب برشمرده بودم كه، به غیر از كاریكاتورهای انقلاب و جنگ، كاریكاتورهای دوره موسوم به دوم خرداد را نیز شامل می‌شد. البته، كتابی درباره بررسی كاریكاتورهای آن زمان، كه به دوره اصلاحات معروف شد، با نام ادبیات كاریكاتور ایران در عصر اصلاحات، نوشته هادی حیدری منتشر شده است1. هادی حیدری، كه از كاریكاتوریستهای فعال در نشریات دوم خردادی بود، مجموعه‌ای از آثار كاریكاتوریستهای روزنامه‌های مختلف را، كه از دوم خرداد 1376 به بعد منتشر شده‌اند، گردآورده و به شرح توضیحاتی درباره این آثار و شرایط و زمانه خلق آنها اقدام كرده است2. اما چاپ كاریكاتورهای دوران انقلاب و كاریكاتورهای دوران جنگ، كه از فصل‌های مهم این هنر مردمی در بعد از انقلاب است، به شكل یك حسرت برای نگارنده باقی مانده است!
بجز این كه در ایران چندان متعارف نیست، آثار كاریكاتوریستهای یك روزنامه در قالب كتاب چاپ شود، مجموعه‌های گروهی از كاریكاتوریستهای ایرانی كمتر چاپ و منتشر می‌شود. برای مثال، باید گفت، مهم‌ترین كتاب، كه مجموعه‌ای از كاریكاتورهای هنرمندان ایران را می‌توان در آن دید، كتاب دوسالانه كاریكاتور تهران است كه در كنار آثار هنرمندان ایرانی، آثار كاریكاتوریستهای خارجی در آن چاپ شده است. نشر آثار هنرمندان ایرانی در كنار یكدیگر، در قالب كتاب، هم باعث ایجاد انگیزه بیشتر برای رقابت می‌شود و هم سندی از یك دوره كاری هنرمندان ارائه می‌دهد.
شاید این موضوع، بهانه خوبی باشد، برای اشاره به دو كتاب كاریكاتور، كه آثار چاپ شده در این كتابها، قبلاً در نشریات چاپ شده و بعد از گذشت چند سال، از سوی مجله تبدیل به كتاب شده‌اند: كتاب كاریكاتورهای سینمایی و كتاب با دكتر حبیبی در گلآقا. كتاب كاریكاتورهای سینمایی، در سالهای آغازین انقلاب و در زمانی كه نشریات كاریكاتور چندان رونقی نداشتند، منتشر شده است. این كتاب، كه در 1363، به كوشش مسعود مهرابی، گردآوری و از سوی انتشارات فیلم، در شش هزار نسخه، چاپ شده، یكی از معدود كتابهایی است كه از آثار یك نشریه در قالب كتاب به دست ما رسیده است3. برخی از كاریكاتوریستهای جوان آن روز و هنرمندان شناخته شده و مطرح امروز در این كتاب نام و آثارشان به چشم می‌خورد، مانند محمدعلی بنی‌اسدی، توكا نیستانی، هومن مرتضوی، بهمن عبدی، احمد عربانی و مسعود مهرابی و كاریكاتوریستهای كمتر شناخته‌شده مانند پویا، برادران و علیرضا گلپایگانی- كه این افراد كمتر شناخته‌شده، به لطف انتشار این مجموعه، آثارشان با ذكر مأخذ از این منبع، در نشریات گوناگون چاپ شده و نامشان بر سر زبانها افتاده است- هستند. تعداد هشتادودو كاریكاتور چاپ شده در این كتاب، آن طور كه از نامش پیداست، حول محور سینما است. دیدن كاریكاتورهای این مجموعه به ما كمك می‌كند، رشد تكنیكی و نحوه سوژه‌یابی كاریكاتوریستهایی را كه اكنون جزو نامداران این هنر در ایران هستند، بهتر مورد ارزیابی و توجه قرار دهیم. از طرفی درمی‌یابیم كه در سالهای پیش چه كسانی در كاریكاتور ایران فعال بوده‌اند یا چه كسانی این هنر را رها كرده‌اند، و این افراد در شكلگیری كاریكاتور، به صورت میراثی كه اكنون در دست ماست، چه نقشی داشته‌اند.
كتاب با دكتر حبیبی در گل آقا در 1380 چاپ شده است4. دكتر حبیبی، دوازده سال معاون اول ریاست جمهوری ایران بود (هشت سال رئیس جمهوری اكبر هاشمی رفسنجانی و چهار سال رئیس جمهوری سیدمحمد خاتمی). در تمام این سالها، دكتر حبیبی به عنوان نماد حكومت، دولت و رئیس جمهور، سوژه اصلی هفته‌نامه گلآقا بود (بر طبق قانون، كشیدن كاریكاتور دو رئیس جمهور، كه هر دو روحانی بودند، ممنوع بود). پس از استعفای دكتر حبیبی در مرداد 1380، مؤسسه گلآقا تصمیم گرفت، سوژه اصلی كاریكاتور مجله خود را، كه نزدیك به دوازده سال به آن پرداخته بود، تبدیل به كتاب كاریكاتور كند. پیوند هفته‌نامه گلآقا و كاریكاتور دكتر حبیبی، ما را به یاد هفته‌نامه توفیق و كاریكاتورهای امیرعباس هویدا (نخست‌وزیر اسبق در دوره پهلوی دوم) می‌اندازد؛ گویی هر نشریه فكاهی، برای كسب محبوبیت و توفیق، نیاز به سوژه سیاسی ثابت یا كاراكتری مشخص در هیأت دولت دارد! در این كتاب، دویست‌وبیست‌وهشت كاریكاتور از احمد عربانی، ناصر پاكشیر، پیمان پاكشیر، احمد عبدالهی‌نیا، بزرگمهر حسین‌پور، سعید نوروزی، محمدرفیع‌ضیایی، بهنام خمیسی، آرش عادلی، علی رادمند، شادی داوری، نیك‌آهنگ كوثر، امیرحسین داودی و فرشید رجب‌علی به چاپ رسیده است. همچنین بیست‌وپنج كاریكاتور از خوانندگان نشریه چاپ شده است. در كنار این كاریكاتورها مطالب و شعرهایی از محمد پورثانی، ابوالفضل زرویی نصرآباد، محمدعلی گویا، فریدون سیامك‌نژاد، غلامرضا كیانی، كیومرث صابری فومنی، بهروز قطبی، مسعود كیمیاگر و هوشنگ معمارزاده منتشر شده است.
كتابهایی كه از كاریكاتورهای مطبوعاتی منتشر می‌شوند، می‌توانند بخشی از تاریخ اندیشه معاصر و سیر شكلگیری هنر كاریكاتور را ثبت و ضبط كنند؛ كاری كه در ایران چندان معمول نیست.
كتابهایی كه از كاریكاتورهای مطبوعاتی منتشر می‌شوند، می‌توانند بخشی از تاریخ اندیشه معاصر و سیر شكلگیری هنر كاریكاتور را ثبت و ضبط كنند؛ كاری كه در ایران چندان معمول نیست.
پی‌نوشت
1- ادبیات كاریكاتور ایران در عصر اصلاحات، هادی حیدری، نشر روزنه، 1383.
2- در مقال‌های با نام جایگاه رسانهای كاریكاتور در كتاب، نوشته این جانب در شماره 123 دوهفته‌نامه تندیس، متأسفانه نام كتاب ادبیات كاریكاتور ایران در عصر اصلاحات و نام كتاب هفتاد سال كاریكاتور ایران، نوشته حمید ساهر، به عنوان معدود كتابهای پژوهشی و بضاعت در یاد مانده، از قلم افتاده بود كه ضمن پوزش از نویسندگان این دو كتاب، در اینجا تصحیح می‌شود.
3- كاریكاتورهای سینمایی، گردآورنده مسعود مهرابی، انتشارات فیلم، اسفند 1363.
4- با دكتر حبیبی در گلآقا، انتشارات گلآقا، 1380.
تهیه شده توسط مجله تندیس/سیدامیر سقراطی
www.seemorgh.com/culture
اختصاصی سیمرغ
مطالب پیشنهادی:
هنرمندی با پوسترهای به‌یادماندنی
مجسمه های آلبرتو جاکومتی
اردشير محصص و مرثيه برای بره‌های معصوم
کسی که با دستانش فریاد می کشید+گزارش تصویری
سوژه‌های انسانی در نقاشی‌های بی‌قاعده