روزشمار ماه محرم؛ شب چهارم: چرا گریه و عزا در مذهب شیعه؟

پرونده روز چهارم محرم 1435 برابر 17 آبان 1392 در پنج بخش زیر تقدیم کاربران اندیشه ورز و خردمدار شده است. این مجموعه تلاشی است برای گسترش اندیشه و معرفت حسینی و حرکت در جهت عقلانیت و درک عبرت های عاشورا که امیدواریم مورد توجه تان قرار بگیرد.

مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی در درس های عاشورایی خود درباره نامه امام حسین(ع) به حبیب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه و ماجرای پیوستن آنها به کاروان کربلا توضیح داده و این گونه روایت کرده است: «حسین(ع) به کربلا رسید. می گویند یک نامه به کوفه نوشت، برای یک شخص خاص و می گوید نامه از حسین است به حبیب بن مظاهر؛ خطاب به او می گوید که حبیب ما وارد کربلا شدیم. «إنَّا قَد نَزَلنَا کَربَلَا» یعنی چه؟ معلوم می شود بین حسین(ع) و حبیب، اسراری بوده و حبیب می دانسته که یک کربلایی هست و خودش هم از اصحاب کربلا است.

بعد هم در نامه این طور دارد که تو هم که نزدیکی ما را به پیغمبر می دانی. پس اگر می خواهی ما را یاری کنی، «فَاقدِم إلَینَا عَاجِلاً»؛ سریع خودت را برسان کربلا. یک وقت عقب نمانی! ببین حسین(ع) چگونه دست گیری می کند! می گویند نامه آمد؛ اینکه چگونه و به دست چه کسی به کوفه رسید را نمی دانم؛ اما بالاخره به دست حبیب رسید.

حبیب پیرمرد است. با همسرش مشغول خوردن صبحانه بود که در خانه را زندند. رفت و خیلی طول نکشید که آمد. همسرش پرسید چه بود؟ حبیب گفت: قاصدی از حسین برای من نامه آورده است. همسرش گفت: حسین برایت چه نوشته است؟ حبیب گفت: نوشته من آمده ام کربلا؛ اگر می خواهی، بیا من را یاری کن. همسر حبیب گفت: حالا می خواهی چه کار کنی؟ حبیب گفت: من دیگر پیر شده ام؛ نمی توانم کرّ و فرّی کنم؛ بروم آنجا که چه شود؟ همسرش رو کرد به او گفت: نمی خواهی بروی؟ پسر پیغمبر تو را خواسته، آن وقت تو نمی خواهی بروی؟ حبیب گفت آخر می دانی چیست؟ اگر من بروم، عبیدالله خانه ام را خراب می کند و تو را به اسیری می گیرد. همسرش گفت: تو برو، بگذار خانه مان را خراب کند! من هم به اسیری می روم! تا یک قدری آمد حبیب مقاوت کند، من در تاریخ این طور دیده ام که این زن بلند شد، روسری اش را انداخت روی سر حبیب و گفت: اگر این طور است، پس مثل زن ها در خانه بنشین. یا اباعبدالله! ای کاش من مرد بودم و می توانستم بیایم کربلا و کمکت می کردم. حبیب اینجا دید همسرش خیلی محکم است. گفت: چنان کربلایی بروم که تا قیام قیامت نام حبیب بماند!

حبیب از خانه حرکت کرد. در بازار به مسلم بن عوسجه رسید. حالا در بازار کوفه چه خبر است؟! یکی دارد شمشیر تیز می کند؛ یکی نیزه اش را مهیا می کند. سپرها را آماده می کنند، برای اینکه بروند به کشتن حسین(ع). رو کرد به مسلم ابن عوسجه و گفت: خبر داری که حسین به کربلا آمده است؟ به من نامه نوشته است. تو کجا می خواهی بروی؟ مسلم گفت: من می خواهم بروم محاسنم را خضاب کنم. به تعبیر من حبیب به مسلم گفت: با من بیا تا چنان خضابی به محاسنت ببندم که تا قیامت رنگش پاک نشود.

حبیب و مسلم، با هم آمدند کربلا؛ در تاریخ دارد وقتی این ها رسیدند، از دور معلوم بود که دو نفر پیرمرد به سمت خیام حسین(ع) می آیند. امام حسین(ع) رو کرد به اصحاب و گفت: بروید به استقبالشان! فقط من یک جمله می گویم. این بی بی ها و این بچه ها می دیدند که هر روز هزاران هزار لشکر دارد از کوفه به سمت سپاه عمرسعد می آید، اما یک نفر سمت خیام حسین(ع) نمی آید. وقتی که دیدند دو نفر پیرمرد دارند می آیند، به قدری این ها خوشحال شدند که حساب ندارد. زینب(س) پرسید چه خبر است؟ گفتند: حبیب بن مظاهر دارد می آید. فرمود: سلام مرا به حبیب برسانید. وقتی این قاصد آمد سلام زینب(س) را به حبیب رساند، حبیب دست برد و خاک ها را از روی زمین برداشت و روی سرش می ریخت و می گفت: من که باشم که دختر امیر عرب به من سلام برساند...

آیت الله جعفر سبحانی درباره این پرسش که مذهب شیعه را مذهب اندوه و گریه معرفی می کند، می گوید: «مذهب شیعه مذهب حق طلبی و عدالت جویی و جهاد و مبارزه در این راه است و هرگز مذهب گریه و ناله نیست، ولی در عین حال به‌سان پیامبر گرامی و یارانش برای عزیزان از دست رفته متاثر می‌شوند و قلوب آنان از عاطفه به اهل بیت موج می‌زند و آثار خود را در زندگی می‌گذارد.

به تعبیری دیگر، سرودن اشعار مذهبی همراه با اظهار عواطف و تاثر، نوعی همدردی و همراهی با شهیدان راه حق است و از این طریق، خواهان حفظ مکتب آنهاست؛ مکتبی که اساس آن را فداکاری در راه دین و تن ندادن به ذلت و خواری تشکیل می‌دهد. اگر این مجالس تعطیل شود و یاد شهدا در هر سال تجدید نگردد، مکتب ایثار و شهادت به فراموشی سپرده می‌شود. شیعیان با برپا کردن مجالس سوگواری در ماه‌های محرم و صفر، منطق حسین بن علی(ع) را که منطق همه شهداست، احیا می‌کنند.»

برای خواندن پاسخ چند پرسش دیگر درباره فلسفه عزاداری برای امام حسین(ع) و شهدا از زبان آیت الله سبحانی اینجا را بخوانید.

نواندیشان عاشورا

استاد محمود حکیمی، نویسنده و پژوهشگر که مطالعات و آثار فراوانی در حوزه عاشورا پژوهی دارد در گفت و گویی به موضوعات تحریفات عاشورا در طول تاریخ، پژوهش‌های انجام شده در این حوزه، پژوهشگران تحریف ستیز و آسیب‌شناسی مجالس عزاداری امام حسین(ع) پرداخته‌است.

استاد حکیمی در بخشی از این گفت و گو درباره شیوه های نادرست در عزاداری در دوران قاجار و صفویه می گوید: «در طول تاریخ برخی از حکومت ها تلاش می کردند که از مراسم عزاداری به نفع خود بهره برند. پی پتروودلاواله، جهانگرد ایتالیایی که در دوران سلطنت شاه عباس در ایران به سر می برد و با پادشاه همنشین بود در سفرنامه معروف خود گزارشی از مراسم عزاداری ها از آن زمان بیان می کند که براستی موجب تأسف است. وی در بخشی از خاطرات خود از مشاهدات خود از دسته های عزاداری در میدان اصفهان سخن می گوید و اینکه به دستور شاه گاه دستور می دهد که شرایطی پیش آورند که مردم به جان هم بیفتند.

از این صحنه ها در تاریخ فراوان است که مردم یا بر سر و سینه خویش می زدند و یا بر سر و صورت برادر خویش، اما کلمه ای علیه ظالمان نمی گفتند و مشت به روی آنان گره نمی کردند و یا اساسا ظالمان عصر خویش را نمی شناختند و یا بدتر، اینکه هیچ حساسیتی در این باره نداشتند.»

دکتر سوسن شریعتی، روزنامه نگار و پژوهشگر درباره کتاب «حسین وارث آدم» نوشته دکتر علی شریعتی و شباهت ها و تفاوت های آن با کتاب‌های «شهادت» و «پس از شهادت» در گفت و گویی سخن گفته است. 

سوسن شریعتی درباره مشخصات حسین وارث آدم در مقایسه دو کتاب دیگر می گوید: « حسین وارث آدم را باید پیش شرط فهم کتاب شهادت و پس از شهادت دانست. حسین وارث آدم ، متاثر از «زیارت وارث» استخراج نوعی فلسفه تاریخ است: جنگ مذهب علیه مذهب است. نه گفتن به همه جلوه های قدرت که او سه گانه اش می خواند. به ارث رسیدن یک پرچم. می گوید نام علمی اش وحدت یا پیوستگی تاریخی است.»

شریعتی در ادامه می گوید: «در شهادت به مساله مردن در عصر نتوانستن و غلبه نیافتن می پردازد و اینکه شهید با مرگ خویش اگر چه بر دشمن پیروز نمی شود اما می تواند رسوا کند؛ بحث افشا کردن است؛ شریعتی استراتژی حمزه ای را از استراتژی حسینی تفکیک می کند؛ در این دو تاست که تفکیک شریعتی از دیگر پروژه های توجیه عمل مسلحانه در آن سال ها و تمایز آن روشن می شود؛ از جمله با تفسیر صالح نجف آبادی که شهادت حسین را معطوف به کسب قدرت می داند. در میان گروه های چریکی آن زمان هم این بحث بوده است: عمل مسلحانه همچون تاکتیک کسب قدرت یا همچون رد تپوری بقا، تاکتیکی برای شکستن تور اختناق از سوی پیشگام قدرت یا...»

وی با بیان این که در چنین فضایی تفسیر شریعتی قابل توجه است، توضیح می دهد: «انتخاب مرگ به قصد افشاگری در ادامه استراتژی آگاهی بخشی. از همین رو کار زینبی و حسینی را در ادامه هم می داند. می گوید کسی که برای کسب قدرت می رود با خانواده و بچه نمی رود. کسی که با نیت کسب قدرت به مصاف می رود می داند که با هفتاد نفر نمی توان با یک لشکر رو به رو شد.حتی مهم تر از شهادت به نیمه تمام گذاشتن حج اشاره می کند که نوعی گشودن قبله دیگری است. اینها بحث هایی است که در شهادت و پس از شهادت مطرح می شود .»

متن کامل تحلیل های دکتر سوسن شریعتی بر 3 کتاب پدرش درباره امام حسین(ع) را اینجا بخوانید.

کتاب «شکوه عشق در تاریخ و شعر عاشورا» مجموعه‌ اشعاری پیرامون تاریخ و شعر عاشورا است. این اشعار به گونه‌ای گردآوری شده‌اند که جوانان و محققان می‌توانند به سادگی از آن‌ها در انجام تحقیقات و پژوهش‌های عاشورایی بهره‌گیری کنند. این کتاب علاوه بر تاریخ عاشورا، مضامینی چون نقد شعر مشهور محتشم کاشانی (باز این چه شورش است) را نیز در بردارد. تاریخ تعزیه و اهمیت آن در حوزه‏ نمایش و چگونگی شکل‌گیری دسته‌های عزاداری، سینه‌زنی، زنجیرزنی و روضه‌خوانی نیز در این کتاب شرح داده شده است.

دکتر اسماعیل آذر، دکترای زبان و ادبیات فارسی خود درباره کتاب «شکوه عشق در تاریخ و شعر عاشورا» می گوید: « این کتاب از مرگ معاویه آغاز شده و تاریخ مدون و قابل اعتماد از جنبه های تحقیقی و گاه تطبیقی از ویژگی های این اثر است. اشعار منتخب در این اثر از حدود قرن چهارم و از «کسایی مروزی» آغاز می‌شود و تا شاعران معاصر ادامه دارد و از هر شاعری که شعری قابل توجه داشته باشد در این اثر نام برده شده است.»

دکتر محمدرضا فخر روحانی، عضو هیئت علمی گروه ادبیات انگلیسی دانشگاه قم کتابی با عنوان  «امام حسین (ع) در اشعار انگلیسی» جمع آوری و منتشر کرده است. وی درباره این اثر می گوید: «: این پروژه پژوهشی ۱۰ سال قبل با سوالی از یکی از دوستان کتاب‌شناسم آغاز شد. بر این اساس کوشیدم مجموعه اشعاری که از قرن ۱۸ میلادی تاکنون درباره امام حسین (ع) و عاشورا سروده شده‌اند را گردآوری کنم.»

حماسه ماندگار عاشورا و تاثیر بی‌بدیل آن بر مسیر آزادی‌خواهی در طول تاریخ، از آن دست حوادث تاریخی است که هرگز در قالب یک دین و آیین نمی‌گنجد و آزاداندیشان و متفکران اقصی نقاط عالم آن را بررسی و بر حقانیت چنین واقعه حیات‌‌بخشی برای اسلام و آزادی‌خواهی در جهان، سر تعظیم فرود می‌آورند.

آنطوان بارا، نویسنده مسیحی که کتاب «حسین در اندیشه مسیحیت» را نوشته است درباره امام حسین (ع) می گوید: «اگر حسین(ع) از آن ما بود، در هر سرزمینی برای او بیرقی برمی‌افراشتیم و در هر روستایی برای او منبری برپا می‌نمودیم و مردم را با نام حسین(ع) به مسیحیت فرا می‌خواندیم.»

دکتر عایشه بنت الشاطی، نویسنده و مفسر عرب درباره نقش حضرت زینب(س) در واقعه عاشورا می گوید: « زینب، خواهر حسین بن علی (ع) لذت پیروزی را در کام ابن‌زیاد و بنی امیه خراب کرد و در جام پیروزی آنان قطرات زهر ریخت، در همه‌ حوادث سیاسی پس از عاشورا، همچون قیام مختار و عبدالله بن زبیر و سقوط دولت امویان و برپایی حکومت عباسیان و ریشه دواندن مذهب تشیع، زینب قهرمان کربلا نقش برانگیزنده داشت.»

شب و روز چهارم محرم، برای بزرگداشت حر بن ریاحی نامگذاری شده است. بزرگمردی که دل از اسارت برید و آزاده شد. روایت های تاریخی درباره چگونگی پیوستن او به کاروان عاشوراییان از کتاب "منتهی الامال" تألیف حاج شیخ عباس قمی را اینجا بخوانید.

حجت الاسلام والمسلمین مهدی تاج لنگرودی/ «از مدینه تا مدینه» اثری تاریخی درباره واقعه کربلا

«از مدینه تا مدینه» کتابی است از محمد مهدی تاج لنگرودی (واعظ) که در آن علاوه بر ذکر مصائب حضرت امام حسین (ع) به روایت تاریخی واقعه کربلا هم توجه داشته است. این کتاب تولید مرکزآفرینش های ادبی حوزه هنری است که سوره مهر آن را در 279 صفحه با قیمت 4800 تومان برای پنجمین بار منتشر کرده است.

تاج‌ لنگرودی (واعظ) در این کتاب به صورت مستند واقعه کربلا را از پیش از اتفاق تا بعد از آن روایت کرده است. نویسنده در این کتاب ضمن بیان تاریخی وقایع محرم سال 61 هجری، به مصیبت‌خوانی آن فاجعه هولناک توجه داشته است. این کتاب برای آنکه سندیت تاریخی هم داشته باشد پس از روایت هر اتفاق سند آن را هم در پانویس صفحه آورده است. ارشاد مفید، بحار، العیون العبری، نفس‌المهوم، ناسخ‌التواریخ و... از جمله منابعی است که در «از مدینه تا مدینه» به آنها استناد شده است.

هموطنان تهرانی برای تهیه این کتاب‌‌ کافیست با شماره 88453188 سامانه اشتراک محصولات فرهنگی؛ سام تماس بگیرند و کتاب را در محل کار یا منزل _ بدون هزینه ارسال _ دریافت کنند.