روایت بدیع الزمان فروزانفر از عطار

نام وی به اتفاق اکثر مورخیان و تذکره نویسان محمد است. کنیه او به گفته محمد عوفی «ابو جامد» و لقب او «فریدالدین» است. شیخ عطار در قصاید و غزلیات و در مثنویاتش گاه خود را بعنوان فرید یاد میکند که بی گمان مخفف لقب او «فریدالدین» است.

شیخ ما در غالب قصاید و غزلیات و سایر آثار خویش از خود به لفظ «عطار» نیز یاد میکند و معاصرین و دیگران هم او را بدین عنوان شناخته اند و شهرت این عنوان به حدی است که نام و عناوین دیگر او را تحت الشعاع قرار داده و تقریبا از خاطره ها برده است و علت شهرت او بدین نام آن است که وی دارو فروش بوده و طبابت می کرده و در عرف چنین کس را «عطار» میگفته اند و هنوز هم میگویند.

دولتشاه که معاصر جامی بوده، تاریخ ولادت شیخ را در ششم شعبان سال ۵۱۳ به روزگار سنجر بن ملکشاه (۵۱۱ . ۵۵۲) شمرده است.. بی هیچ شک گفته دولتشاه صحت ندارد و غلط است و گمان میرود که ولادت شیخ در حدود سال ۶۱۸ و در قتل عام نیشابور بدست مغول واقع شده و او نزدیک به ۸۰ سال و علی تحقیق هفتاد و اند سال زندگانی کرده است.

چنانکه از مطالعه آثار عطار برمیآید، وی مردی بوده است مطلع از علوم و فنون ادبی و حکمت و کلام و نجوم و محیط بر علوم دینی از تفسیر و روایت احادیث و فقه و به افتضای شغل خود بصیر در گیاه شناسی و معرفت خواص ادویه و عقاقیرو آگاهی اش از مبادی طب نیز قابل انکار نیست. اطلاعش از علم نجوم هم انکار پذیر نیست و از آثارش برمیآید که به حل اسرار فلک و آگاهی از سیر چرخ و ستارگان عشقی داشته و در ستاره شناسی و نجوم کنجکاو بوده است.

عطار علی رغم بیزاری از فلسفه و نقد فیلسوفان در حکمت طبیعی و الهی نیز قوی دست بوده و کتاب «اسرار نامه» اش چکیده عقاید و آراء اصحاب حکمت است و نظر او در ماسله خداشناسی و وحدت وجود متکی است به دلایل متین و براهین متفن و او در این باره مانند دقیقترین کسانی که در علوم نظری بحث کرده اند سخن میگوید..

 آثار عطار

درباره آثار عطار تذکره نویسان سخنان مبالغه آمیز و بیرون از تحقیق گفته اند؛ ولی آثار مسلم عطار همان هاست که در مقدمه «خسرو نامه» و «مختار نامه» آنها را ذکر کرده و عبارت است از الهی نامه، اسرار نامه، جواهر نامه، خسرو نامه، شرح القلب، مصیبت نامه، مقامات طیور یا منطق الطیر، دیوان قصاید و غزلیات، مختار نامه که مجموعه رباعیات اوست؛ بنابراین عطار ۹ اثر منظوم از خود برمیشمارد و چون «تذکره الاولیاء» را بر این عدد بیفزاییم، آنچه زاده طبع و ریخته خامه سحر کار اوست از ۱۰ کتاب نمیگذرد. از جواهرنامه و شرح القلب هنوز نشانی پدید نیست و بنابراین تنها هشت اثر منظوم و منثور از شیخ ما باقی مانده است و بقیه کتب که بدو نسبت میدهند یا بطور قطع از او نیست، مانند: مظهر العجایب، لسان الغیب، جواهر اذات، اشتر نامه، مفتاح الفتوح، بی سر نامه، حیدری نامه و از این قبیل منظومه های بی سر و ته و سخیف و در منتهای سخف و رکاکت که مردمان مزور و خام گفتار بر هم بسته و به شیخ ما نسبت داده اند و مشتی سلیم دل و خام ریش آن افترا را پذیرفته و در جزو آثار وی آورده اند و یا آنکه در معرض شک است مانند: پند نامه که نگارنده در انتساب آن به عطار متردد خاطر است.

و اما در مورد پایان کار عطار باید گفت که طهار به مرگ طبیعی نمرده و شربت شهادت نوشیده و محل قتلش در شهر نیشابور بوده است.

«ابن الطوفی» سال قتل او را تعیین نمیکند، ولی این که شهادت او بدست تتار و در شهر نیشابور اتفاق افتاده قرینه است بر اینکه وقوع قتل وی در حادثه فتح نیشابور و کشتار عام آن شهر بدست مغول بوده و چون فتح و قتل عام نیشابور به تصریح «عطا ملک جوینی» در روز شنبه پانزدهم صفر سال ۶۱۸ اتفاق افتاده و تا پانزده روز طول کشیده، پس شهادت شیخ علی تحقیق در نیمه دوم صفر همان سال به وقوع پیوسته است.

گردآوری گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
منبع :کتاب شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمد نیشابوری
تالیف استاد بدیع الزمان فروزانفر