صنایع دستی و آداب و رسوم استان ایلام
استان ایلام به لحاظ همسایگی با سه استان کرمانشاه، لرستان و خوزستان و نیز ۴۲۵ کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق و تنوع قومیت‌ها و زبان و گویش اهمیت زیادی در مطالعات مردم شناسی و زبان شناسی دارد. وجود چهار گویش کردی، لری، لکی و عربی، پوشش‌ها، آداب و رسوم و ویژگیهای فرهنگی منحصر بفرد، آیین‌ها و اعتقادات خاص، به آن نسبت که قابل معرفی بیشتر و احیاء آنها به عنوان شاخصه‌های فرهنگی یک منطقه باشد.
دین و مذهب مردم ایلام
دین مجموع معتقدات و عاداتی است كه انسان را با قوه ما فوق یا خالق بشر مربوط می‌نماید و به معنی دیگر دین عبارت است از نظام و برنامه ای كه خداوند برای هدایت ورستگاری انسان به پیامبر خویش وحی كرده است.
تا پیش از پیروزی اعراب و سپاهیان اسلام برایران دین مردم ایلام نیز مانند بسیاری از مناطق دیگر كشور دین زرتشتی بود و اهورا مزدا خدای خوبیها و روشنایی در برابر اهریمن خدای تاریكی و ظلمت مورد ستایش قرار می‌گرفت و عناصر دیگری نظیر آب، آتش و خاك عناصری مقدس به شمار می‌رفتند و استفاده از آنها تابع آداب و مناسك خاص (بویژه در جشنها و اعیاد مذهبی) بود.
با پیروزی مسلمین به تدریج دین اسلام به واسطه‌ی تعالیم مفید و رهایی بخش انسانها و همینطور شرایط سخت و سنگین حكومت‌های مستبد گذشته بر مردم ایران به سرعت مورد پذیرش مردم قرار گرفت و با وجود باقی ماندن عده ای بر دین زرتشت دین اسلام در اكثریت قریب به اتفاق نواحی مختلف ایران نفوذ و یا گسترش كامل یافت.
اختلافاتی كه بر سر جانشینی پیامبر اسلام (ص) و مسئله خلافت در قرون اولیه اسلامی رخ داد موجب اختلاف آراء و در نتیجه تشكیل فرقه‌های مذهبی متعدد در دوره‌های بعدی گردید.
سرزمین ایلام بواسطه همجواری با سرزمینهای عراق و قرار گرفتن در معرض اولین حملات مسلمانان و پاره ای از تبلیغات و مروجین مذهب شعیه و همینطور شرایط مساعد دیگر از دیر باز خاستگاه مذهب شیعه اثنی عشری بوده و در حال حاضر بیش از 93/99 درصد جمعیت آنرا تشكیل می‌دهد.
صنایع دستی استان ایلام
استان ایلام فروزان از تمدن دیرپای سرزمین ایلام باستانی است؛ این استان بخشی از عیلام بوده كه در حدود 3000 سال قبل از میلاد بوجود آمده و تا سال 640 قبل از میلاد به حیات اجتماعی خود ادامه داده است. ایلام كه در كتیبه‌های بابلی آلامتو یا آلام آمده است به قولی معنی كوهستانی یا كشور طلوع آفتاب را می‌دهد.
زندگی عشیره ای و سنتی در استان ایلام باعث رشد و رونق صنایع دستی مرتبط با آن شده است؛ از دیرباز بافت قالی كردی (قالیچه درشت بافت)، سیاه چادر، جاجیم، گلیم ساده، نمد مالی، چیغ بافی و گیوه دوزی در استان مرسوم بوده است؛ امروزه رشته‌های مختلف بومی موجود در استان پس از شناسایی و ارزیابی قابلیت‌های توسعه آموزشی آن رشته‌ها با رشته‌های مرتبط و علاوه بر آن جهت پاسخگویی به سلایق مختلف، رشته‌های دیگری نظیر احرامی‌ب افی، گلیم نقش برجسته، معرق روی چوب، منبت چوب، سفال و سرامیك، طراحی روی سفال، قلمزنی روی فلز مس و... در این استان راه‌اندازی شده است كه در زیر به شرح مهمترین آنها پرداخته می‌شود:
قالی بافی در ایلام
مواد اولیه بكار رفته در این گونه زیر اندازها عمدتاً ابریشم بوده كه در بیشتر موارد به صورت تمام ابریشم و در پاره ای از مواقع از كرك و ابریشم با هم در بافت فرش استفاده می‌شود برای بافت از دارهای فلزی عمودی و سایر ابزار نظیر دفه (دفتین)، قیچی، قلاب و چاقو استفاده می‌شود امروزه بخش عمده ای از زیر اندازهای سنتی را فرشهای گل ابریشم بارج شماره بالای 40 گلیم نقش برجسته (بعنوان اصیل ترین صنعت دستی استان) را تشكیل می‌دهد كه از اقبال خوبی نیز در بازارهای جهان برخوردارند.
فرشهای تولیدی استان غالباً قالیچه (Cm 140×220) و ذرع و نیم (cm 100×150) است كه عمدتاً در شهرستانهای دره شهر وایوان بافته می‌شوند.
گلیم نقش برجسته از نظر اصالت و تولید مهمترین و شاخص ترین صنعت دستی و بومی استان ایلام است كه با توجه به نل چیز بودن سابقه بروز خلاقیت بافندگان چیره دست این استان در امر بافت گلیم نقش برجسته كه تلفیقی از گلیم ساده وگره قالی در متن آن است، صحنه نمایان پهن دشت گلیم است كه بافندگان با رعد همت دستهایشان باران جبین را بر آن باریده و گلستانی از گلها رویانده اند تا چشمها را نوازش داده و روح را جلا بخشند.
گلیم نقش برجسته ایلام
گلیم نقش برجسته احیاء كننده گلیم 8000 ساله مكشوف در آناتولی تركیه (قدیمترین گلیم ) و قالی 2500 ساله پازیریك (قدیمترین قالی) است كه تكامل آنها را امروزه با نوآوری حفظ كرده و تواماًُ ترویج می‌بخشد. در این نوع گلیم زمینه، بافت گلیم ساده و نقوش آن گره كامل قالی است كه طبیعتاً بعد از بافت، نقوش آن برجشته تر از زمینه است زندگی عشیره ای و پرورش دام برای تامین معثیت زندگی مردم منطقه ایلام از دیر باز تاكنون موجبات استفاده از پشم و رشد و رونق صنایع دستی مرتبط با آن خصوصاً گلیم ساده را فراهم آورده است آنان پشم مصرف در گلیم را از دامهای خود تامین و در كارگاهها رنگرزی كوچكی رنگ نموده و در تولید مورد استفاده قرار داده اند.
عشایر به دلیل كوچ نشین بودن و حركت‌های مداوم معمولاً از دارهای افقی كه براحتی جمع شده و در مناطق اسكان ایل قابل استقرار بوده است استفاده كرده اند. از نظر مصرف نیز قسمت عمده ای از گلیم‌های ساده تولید شده توسط زنان جنبه خود مصرفی داشته و در زندگی روزمره آنان مورد استفاده قرار گرفته است.
بدنبال همین روند خانم بافنده ای به نام سحر چلانگر ساكن روستای زنجیره (از توابع شهرستان سرابله استان ایلام) در قسمتی از گلیم بافته خود موفق به اجرای نقشی برجسته با استفاده از گره قالی می‌شود كه از آن پس زمینه ای برای رشد و ترویج گلیم نقش برجسته فراهم می‌آید.
آنچه مسلم است اینست كه در سایر مناطق ایران از جمله اراك نیز بافت اینگونه گلیم انجام می‌شود ولی با این وجود در همه جا اصالت آن متعلق به ایلام است؛ چرا كه برای اولین بار بافت آن در ایلام شروع شده است.
از جمله وسایل مورد نیاز برای بافت این نوع گلیم می‌توان به كارد، قلاب، دفتین و دار اشاره كرد كه معمولاً از دارهای فلزی كه بصورت عمودی نصب می‌شوند، استفاده می‌شود.
از جمله طرحها و نقشه‌های مرسوم در گلیم نقش برجسته ایلام می‌توان به نقشهای لچك ترنج، گل فرنگ، هندسی، تصویری و... اشاره كرد كه به دلیل كاربرد گره قالی در اجرای آنها، بصورت برجسته بر سطح گلیم به چشم می‌خورند.
زندگی عشایری این منطقه و سنخیت اینگونه صنایع با آن می‌تواند از جمله عواملی باشد كه به تداوم و ترویج این دستبافته‌ها كمك كرده است و علاوه بر جنبه مصرفی موجبات كاربردهای تزئین آن را نیز فراهم آورده است، یكی دیگر از عوامل كه در ارتباط با توسعه و ترویج بافت گلیم نقش برجسته می‌توان برشمرد نوع معیشت بافندگان آن است كه اكثراً زنان را شامل شده و با دریافت دستمزد موفق به گذراندن زندگی روزمره هستند در مجموع می‌توان به بحث اشتغال آنان در آن خصوص پرداخت كه به عنوان شغل اصلی یا جانبی منجر به تامین درآمد خانواده‌ها می‌شود.
در حال حاضر بافندگان بسیاری به امر بافت گلیم نقش برجسته اهتمام ورزیده و با سعی و تلاش وافر باعث رشد و رونق آن در سطح استان و علاوه بر آن در كل كشور شده اند، بطوریكه عرضه مناسبی در بازار فروش داشته و دارد. بی شك گلیم نقش برجسته در این استان از اهمیت شایانی برخوردار است واین مهم كه از جهت فرهنگی می‌تواند به عنوان لوحی بازكننده‌ی نقشمایه‌های اصیل و سنتی این مرز وبوم به تمام نقاط داخل وخارج از كشور باشد و در كل اقتصاد منطقه را بهبود بخشد وبه رفع مشكل بیكاری و بالا بردن سطح اشتغال كمك نماید قابل بررسی است.
نمدمالی ایلام
بدلیل بافت عشایری این استان و تامین مواد اولیه (پشم) مورد نیاز برای نمدمالی در داخل منطقه، از رونق خوبی برخوردار است.
نمدمالی
البته بدلیل تاثیرات جوی این حرفه فصلی بوده و از اول تابستان تا ابتدای ماه سوم پاییز به مدت 5 ماه در سال انجام می‌گیرد وفرایند تولید شامل تنیدن الیاف طی مراحل حلاجی كردن پشم لوله كردن و كوبیدن آن است كه در نهایت منجر به تولید نمد زیراندازه، كلاه نمدی وپالتونمدی (كینك) خواهد شد.
احرامی بافی
یكی از دستبافته‌های داری است كه ماسوره اساس كار آن است و ماكو با الیاف نخی در داخل آن جای دارد. در این نوع بافته از خامه پشمی رنگ رزی شده بعنوان مواد اولیه استفاده می‌شود مراحل كلی فرآیند تولید احرام به شرح زیر است:
- مرحله ایجاد دهانه كار
- مرحله پودگذاری
- مرحله دفتین زدن
احرامی بافی
قابل ذكر است با توجه به تعیین شهر مرزی مهران بعنوان مسیر تردد زائرین كربلای معلی این گونه بافته توانسته بعنوان سجاده، سوغات ارزنده ای باشد علاوه بر آن از این «هنر صنعت» كیف و سایر محصولات نیز ساخته وپرداخته شده وبه قیمت مناسب به بازار فروش عرضه می‌شود.
گیوه بافی
كوهستانی بودن منطقه و نیاز به پای افزار راحت و سبك در گذشته انگیزه بافت گیوه را فراهم آورده است این «هنر ـ صنعت» كه هم اكنون نیز رواج دارد طی سه مرحله زیر تهیه می‌شود:
- آماده كردن تخت گیوه (آجیده)، كه این كار توسط تخت كش انجام می‌شود.
- بافت رویه گیوه (گیوه بافی)، كه معمولاً برای بافت از نخ پنبه ای و ابریشم استفاده می‌ود.
- دوختن رویه گیوه به تخت گیوه كه این كار توسط فرد گیوه دوز انجام می‌شود.
امروزه از تكنیك بافت گیوه نمونه صندلهای زیبایی با طرح و رنگ متنوع ساخته و پرداخته شده و با قیمت مناسب به بازار عرضه می‌شود. جالب اینكه در زندگی آپارتمانی نیز به عنوان روفــرشی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
معرق روی چوب
با توجه به مستعد بودن زمینه رشد این «هنر ـ صنعت» در استان و برای پاسخگویی به سلایق مختلف طرح معرق روی چوب از چند سال پیش تا كنون در این استان راه اندازی شده و در بیشتر مناطق این مرز وبوم از رونق خوبی برخوردار است.
ابزار كار مورد نیاز برای این رشته علاوه بر میز مجهز به وردست شامل كمان اره، اره مویی، مته دستی یا برقی بوده كه از مواد اولیه ای نظیر تخته سه لایه و چوبهای رنگی و در پاره ای از موارد از تلفیق چوب و فلز استفاده می‌شود كه در نهایت كار انجام شده پولیستر می‌شود.
این «هنر ـ صنعت» دارای كاربردهای مصرفی وتزئینی فراوانی است ؛ تابلوهای معرق با طرح‌های ظریف، تابلو اشعار، آیات قرآن، تصاویر، انواع رومیزی و درپاره ای از موارد ساخته وسایل سرگرمی نظیر شطرنج و تخته نزد، تزئین قلمدان و دكوراسیون منازل، آرم ادارات بصورت تابلو نصب در محل تریبون و... از جمله مواردی است كه با استفاده از تكنیك معرق تهیه و تولید می‌شود و چون در همین استان تهیه می‌شود با نازلترین قیمت به بازار فروش عرضه می‌شود.
بافت سیاه چادر
در اصطلاح محلی به آن دوار (davar) گفته می‌شود كه معمولاً توسط زنان عشایر استان و با استفاده از موی بز بافته می‌شود.
از جمله ویژگیهای سیاه چادر می‌توان به خواص فیزیولوژیكی موی بز اشاره كرد كه برخلاف بقیه مواد در گرما منقبض و در سرما منبسط می‌شود و این به كاربرد ممتاز آن در سیاه چادر كمك كرده تا در تابستان منافذ سیاه چادر باز شده و هوای سیاه چادر خنك شود و در زمستان منافذ آن بسته شده تا از ورود سرما و باران جلوگیری شود.
چیغ (چیت)بافی
از جمله متعلقات سیاه چادر است كه در اطراف آن زده می‌شود. چیغ با استفاده از الیاف گیاهی (نی ) و همچنین موی بز و در پاره ای مواقع با استفاده از نخ پشمی رنگی بافته می‌شود. ضمناً نقوش در جیغ، به سبب ماهیت بافت آن بصورت هندسی است. ناگفته نماند در كاربردهای امروزی از آن می‌توان بعنوان پارتیشن در خانه‌های آپارتمانی استفاده كرد.
جاجیم بافی
جاجیم بافته ای از پشم تابیده رنگی است كه اغلب بافتی خشن دارد؛ در منطقه ایلام عموماً از الیاف لطیف پشمی دربافت جاجیم استفاده شده كه بعنوان رختخواب پیچ كاربرد دارد. در اكثر خانواده‌های ایلامی از این نوع دستبافته‌ها برای پیچیدن یك دست رختخواب اضافی (جهت مهمان) استفاده می‌شود.
لازم به ذكر است كه در گذشته‌های نه چندان دور از این بسته‌های رختخواب كه در كنار دیوار پیچیده می‌شده به عنوان تكیه گاهی مناسب برای مهیمان مورد استفاده قرار می‌گرفته است. علاوه بر این به دلیل تنوع رنگی جاجیمها. اتاق مهمانخانه زیبایی خاصی پیدا می‌كرده است چنانكه از گفته‌های جاجیم بافان منطقه بر می‌آید حاكی از آن است كه هنر جاجیم بافی از دیرباز در منطقه ایلام رواج داشته است.
سفالگری
«هنر ـ صنعتی» پر پیشینه در تاریخ هنر ایران است كه با استفاده از مواد اولیه نظیر گل رس تهیه وتولید می‌شود.
این گونه فرآورده‌ها با تكنیك ساده دستی و كار با چرخ سفالگری ساخته و پرداخته می‌شوند كه مدت 3 سال (از سال 80 ) است كه در استان ایلام رواج خوبی یافته است.
محصولات سفالی دارای كاربردهای مصرفی وتزئین هستند و با استفاده از این تكنیك فرمهای مختلف از جمله كوزه، كاسه، بشقاب، گلدان، لوح‌های نقش برجسته و انواع مجسمه‌های سفال ساخته و پرداخته می‌شود. ناگفته نماند كه در بیشتر موارد فرمهای سفالی پس از تهیه و پخت در كوره نقاشی می‌شوند.
قلمزنی روی مس
هنر تراش، نقر، ایجاد و انتقال طرحها و نقشهای سنتی بر فلز در اثر ضربات چكش بر قلم‌های مختلف را قلمزنی می‌گویند در این هنر، پس از تهیه زیر ساخت كه در ایلام بیشتر از جنس فلز مس است، طرح را روی بدنه كار می‌كشند و با ضربات چكش كه برروی قلم فرود می‌آید طرح بربدنه نقش می‌بندد.
بیشتر بدانید : صنایع دستی و سوغات خوشمزه ایلام + عکس
بیشتر بدانید : صنایع دستی، میراث هزاران ساله ایلام
بیشتر بدانید : تاریخچه گلیم نقش برجسته سرزمین آلامتو
بیشتر بدانید : صنایع‌دستی میراث هزار ساله
گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
منبع: ichto.ir