کاریکاتور، زنگ تفریح نیست!

به بهانه انتشار دومین کتاب کاریکاتور پرشین کارتون
کاریکاتور، هنری است با دامنه تولید بالا؛ شاید هیچ یک از شاخه‌های هنرهای تجسمی ‌قابلیت کاریکاتور را نداشته باشند. کاریکاتور در ابعاد بزرگ خلق نمی‌شود و در معمولی‌ترین شرایط با یک قلم و یک کاغذ می‌توان یک کاریکاتور خلق کرد. این سهل بودن شرایط، دلایلی بر آسان بودن کاریکاتور نیست. کشیدن کاریکاتور با سختی‌های تکنیکی و پیچیدگی‌های سوژه‌یابی همراه است. اما آنچه در کاریکاتور دست وپاگیرتر از هنرهای دیگر است، مسألة انتشار آن و عرضه به مخاطب است. بدیهی است که یک کاریکاتوریست در طی عمر هنری خود کاریکاتورهای بسیاری خلق می‌کند، که باید به معرض دید عموم گذاشته شود. برای دیده شدن این تعداد، ویژگی‌ها و توانایی‌های کاریکاتور به عنوان یک رسانه، به آن کمک می‌کند، در روزنامه، نشریات تخصصی، کتاب، کاتالوگ جشنوارها و حتا در بیلبوردهای تبلیغاتی و اعلان‌های تجاری منتشر شود. در این میان، کتاب، قالب ماندگار عرضه کاریکاتور است.

 

در شماره 141 تندیس (24 دی 1387)، در مقاله «کاریکاتورهایی که گم نمی‌شوند»، ضمن اشاره به عدم انتشار کاریکاتورهای روزنامه ای در قالب کتاب، نوشته بودم: «در ایران چندان متعارف نیست که آثار کاریکاتوریست‌های یک روزنامه در قالب کتاب چاپ شود ... نشر آثار هنرمندان ایرانی در کنار یکدیگر، در قالب کتاب، هم باعث ایجاد انگیزه بیشتر برای رقابت می‌شود و هم سندی از یک دوره کاری هنرمندان ارائه می‌دهد.»
خوشبختانه پس از مدت‌ها کتابی در این زمینه روانه بازار نشر شده است. «پرشین کارتون 2: گلچین کارتون‌های مطبوعاتی ایران»، که به تازگی و هم زمان با ششمین سالگرد تأسیس سایت اینترنتی گروه پرشین کارتون منتشر شده است، پاسخی به انتظار چندساله جامعه کاریکاتور ایران در زمینه نشر کتاب‌های کاریکاتور است؛ چون هم کتابی از کاریکاتورهای مطبوعاتی ایران چاپ گردیده و هم کتابی از کاریکاتوریست‌های ایرانی، به صورت گروهی، منتشر شده است. در ایران معمولاً کتاب‌های کاریکاتور به صورت انفرادی چاپ می‌شوند و کتاب جامعی از وضعیت کاریکاتور ایران در دست نیست.

کتاب پرشین کارتون 2: گلچین کارتون‌های مطبوعاتی ایران، به کوشش گروه پرشین کارتون، که سایت مستقلی به همین نام دارند، منتشر شده است. این گروه قبلاً کتاب، «پرشین کارتون 1:  گلچین کارتون‌های ایران» را در 1386 منتشر کرده بود. کتاب منتخبی از آثار بیست وهشت هنرمند بود که در بخش گالری سایت پرشین کارتون آثارشان به نمایش درآمده بودند. جواد مجابی، در پیش گفتار کتاب پرشین کارتون 1: گلچین کارتون‌های ایران، چنین نوشته است: «این دفتر اگرچه در بازنمایی کارتون ایران، فراگستر و همه سویه نیست، اما فروتنانه از نکوداشت دست اندرکاران این هنر پرخاشگر حکایت دارد. می‌تواند یادآوری باشد از نام و اثر پاره‌ای از کوشندگان، که معماریِ عظیم کاریکاتور نوین ایران را از دهه 40 تاکنون بی‌گزند بالا برده اند و حالا این طنز تصویری، هم تراز سایر هنرهای بومی‌ قصد جهانگیری دارد.»

در کتاب پرشین کارتون 2: گلچین کارتون‌های مطبوعاتی ایران، هشتادوهشت کاریکاتور از بیست ودو کاریکاتوریست، که در ستون «ضربان تصویر» روزنامه «اعتماد ملی» چاپ شده بودند، آمده است. روزنامه اعتماد ملی، به عنوان مهم‌ترین جایگاه کاریکاتور مطبوعاتی ایران، که فارغ از دسته‌بندی حزبی، پذیرای آثار کاریکاتوریست‌های مختلف ایرانی است، در سال 2008 با کاریکاتوری از حسن کریمزاده توانست رتبه اول جشنواره جهانی «ورلد پرس کارتون» را به دست آورد.

نکته قابل اشاره در مقایسه دو کتاب پرشین کارتون این است: از بیست و هشت هنرمندی که آثارشان در کتاب اول چاپ شده، هجده نفر در کتاب دوم هم حضور دارند؛ به عبارت دیگر، کتاب اول، که قرار بود نمایی از کاریکاتور معاصر ایران باشد، با کتاب دوم، که قرار است شمایی از کاریکاتورهای مطبوعاتی ایران را ارائه دهد، تفاوت چندانی ندارد!

(کاریکاتوری که در مطبوعات ایران، بخصوص در روزنامه اعتماد ملی منتشر می‌شود، نوعی از کاریکاتورهای بدون شرح یا نمایشگاهی است. کاریکاتور ایران از جایگاه فکاهی، که از 1369 به این سو در اختیار هفته نامه گل آقا بود، به سمت نوعی کاریکاتور بدون شرح رفت که قابلیت فهمیده شدن در اقصا نقاط جهان را داشت. در بررسی کاریکاتور مطبوعاتی- معروف به فکاهی‌های گل آقایی- این را باید مد نظر داشت که خلق این نوع کاریکاتور چندان کار ساده ای نیست. بروز سوء تفاهم یکی از این دشواری‌هاست. خنداندن مخاطب با چند جمله طنزآمیز مستلزم نزدیک شدن کاریکاتوریست به اندیشه حاکم بر طبقه عامه جامعه است).
این  که چرا کاریکاتوریست‌های ایرانی به سمت نوعی از کاریکاتور مطبوعاتی بدون شرح رفته اند، فقط توجه به اهمیت ذات این هنر در بدون مرز بودن پیامش نیست. با نگاهی کوتاه به پرونده نشریات توقیفی در ایران می‌توان به مواردی دست یافت که یکی از موارد اتهامی، چاپ کاریکاتور بوده است.

پرشین کارتون 2: گلچین کارتون‌های مطبوعاتی ایران، از آن نظر مهم است که، هشتادوهشت اثر آن از بین هشتصد کاریکاتور چاپ شده در روزنامه  اعتماد ملی چاپ شده است، نمایی از کاریکاتور اکنون ایران و نوع نگاه و اندیشه کاریکاتوریست متفکر ایرانی را به تماشا گذاشته است. هرچند این کتاب، همه بضاعت کاریکاتور مطبوعاتی ایران نیست، اما با تورق آن می‌توان به رهیافت‌های کوتاه و موجزی دست یافت که در بررسی کاریکاتور ایران بی‌تأثیر نیست.
کاریکاتورهایی که در مطبوعات ایران چاپ می‌شوند، در سه دسته جا می‌گیرند: الف- کاریکاتورهایی که برای یک موضوع سیاسی خاص و مختص ستون روزنامه کشیده می‌شوند. ب- کاریکاتورهای روشنفکری، که به حال وهوای موضوع سیاسی یا اجتماعی ربط پیدا می‌کنند، اما به طور مستقل قابل بررسی هستند. ج- کاریکاتورهای روشنفکری، که قبلاً یا در حال حاضر خلق شده‌اند، اما هنرمند در زمان کشیدن آن به فضای سیاسی و اجتماعی نظری نداشته است.

آثار پرشین کارتون 2: گلچین کارتون‌های مطبوعاتی ایران، هم از این قاعده مستثنا نیست. در قسمت کاریکاتورهای سیاسی خاص، هنرمندانی نظیر آروین، کیوان زرگری، ‌هادی حیدری، حسن کریمزاده، جمال رحمتی، مانا نیستانی و فیروزه مظفری از موفق‌ترین‌هایند. البته، توکا نیستانی را باید مهم‌ترین کاریکاتوریست دسته دوم (کاریکاتورهای روشنفکری) دانست، که هرچند آثارش مستقیماً به حال وهوای سیاسی و اجتماعی کشور ربط پیدا می‌کند، اما همواره بدون تاریخ بودن این آثار و دوری گزیدن از نمادگرایی‌هایی همچون بمب اتم، جناح‌های چپ و راست، ... آثار وی را به کارهایی مستقل تبدیل کرده‌اند. در بخش کاریکاتورهای روشنفکری، که گاه شاعرانه لطیف و گاه هولناک و متحیرکننده هستند، می‌توان به آثار کامبیز درم بخش، مسعود ضیایی، داود شهیدی، مصطفی رمضانی اشاره کرد. البته، آثار مصطفی رمضانی- که در این کتاب چاپ شده- همگی در سی سال پیش خلق شده اند. اما به دلیل ماندگاری پیام این آثار، هنوز هم قابل نشر هستند.

سوای این دسته بندی باید گفت: کاریکاتورهای مطبوعاتی در روزنامه اعتماد ملی را می‌توان به سیاسی،  روشنفکری، اجتماعی و فانتزی دسته بندی کرد. در بخش سیاسی- چنان  که در بالا اشاره شد- نوک پیکان این هنر به سوی سیاست و مباحث مربوط به آن است. در بخش روشنفکری هم به طور اجمال در بالا اشاراتی شد.

اما بخش مهجورمانده کاریکاتورهای مطبوعاتی، کاریکاتور اجتماعی است که به چالش‌های پیش  رو در عرصه اجتماع می‌پردازد. این نوع از کاریکاتورها در روزنامه اعتماد ملی کم نبوده‌اند، اما در مجموعه حاضر فقط تعدادی از آنها به چاپ رسیده‌اند. فیرزوه مظفری و جمال رحمتی دو نماینده این دسته هستند که در آثارشان مواردی مانند فقر، اختلاف و دعوای خانوادگی، آلودگی هوا، ... به چشم می‌آید. نباید از نظر دور داشت که کاریکاتور مطبوعاتی الزاماً کاریکاتور سیاسی نیست و بخش عمده‌ای از سوژه‌های کاریکاتور از اجتماع به دست می‌آید، اجتماعی که تحت تأثیر سیاست سمت وسوی متنوعی به خود می‌گیرد.

بخش فانتزی را هم برای نوعی از کاریکاتورهای روزنامه اعتماد ملی برگزیده ام که در جایگاه یک روزنامة سیاسی و اجتماعی نیستند. آثار علی درخشی و اردشیر رستمی ‌از این دسته‌اند. فکاهی‌های علی درخشی، که بیشتر برای خنداندن مخاطب هستند، و رمانتیک‌های اردشیر رستمی، که بی‌شباهت به تصویرسازی نیستند، جایگاهی در کاریکاتور مطبوعاتی روزنامه ای ندارند و تبدیل به فانتزی‌هایی شده اند که همانند زنگ تفریح برای مخاطب روزنامه خوان هستند. اما بررسی کاریکاتورهای روزنامة اعتماد ملی نشان داده است که کاریکاتور مطبوعاتی زنگ تفریح نیست؛ لااقل با نگاه کردن به کاریکاتورهای رمضانی، شهیدی و درم بخش، که از پیشکسوتان این مجموعه هستند، درمی‌یابیم اگر کاریکاتور، زنگ تفریح بود، آثاری که ایشان سال‌های پیش خلق کرده اند، قاعدتاً نباید اکنون در این روزنامه منتشر می‌شدند. این  که چه زمانی می‌توانیم به تعریف مستقلی از کاریکاتور مطبوعاتی در ایران دست یابیم، جز با انتشار فراگیر و گستردة کاریکاتور در مطبوعات امکان پذیر نیست. متأسفانه کاریکاتور در مطبوعات از جایگاه رسانه ای خود دور و دورتر شده است و مدیران مطبوعات هم کمتر اهمیتی برای آن قائل می‌شوند.

 

اثری از حس کریمزاده

 

گروه پرشین کارتون، علاوه بر انتشار کتاب، در مراسم سالگرد تأسیس خود، همواره بهترین کاریکاتوریست سال ایران را با اهدای پلاک به جامعة کاریکاتور کشور معرفی می‌کند. این فعالیت‌های هنری، که با پول توجیبی چهار عضو خود اداره می‌شود، جای خالی فعالیت‌های فرهنگی و هنری از سوی نهادهای دست اندرکار را، که هم داعیة فعالیت در زمینه کاریکاتور و هم اعتبار مالی دولتی دارند، بیشتر به چشم می‌کشد.
غیر از هنرمندانی که در بالا ذکرشان رفت، این افراد هم در کتاب پرشین کارتون 2: گلچین کارتون‌های مطبوعاتی ایران، حضور دارند: ادیک بغوسیان، یحیی تدین، علی جهانشاهی، بزرگمهر حسین پور، گل محمد خداوردی زاده، فرهاد فروتنیان، مهدی کریمزاده و سعید نوروزی.
این کتاب را نشر کوچک، در 232 صفحه و به قیمت 5500 تومان روانه بازار نشر کرده است.

 

تهیه شده توسط: مجله تندیس/ سیدامیر سقراطی

www.seemorgh.com/culture

اختصاصی سیمرغ

 

مطالب پیشنهادی:

كاریكاتورهایی كه گُم نمی‌شوند!

کسی که با دستانش فریاد می کشید+گزارش تصویری

كار روشنفكری و كار تجسمی

بهترین پوسترهای تاریخ سینمای جهان (3)

این هنرمند، نامی جز آیدین آغداشلو ندارد