با توجه آمار بررسی سلامت و بیماری می‌توان گفت که کمبود ویتامین A در کشور ما به عنوان یک مشکل بهداشت عمومی مطرح است.
  
کمبود ویتامین A در ایران
کلیاتی درباره ویتامین A
چه عواملی موجب کمبود ویتامین A می‌شوند؟
چه افرادی در معرض خطر کمبود ویتامین A قرار دارند؟
راههای پیشگیری و کنترل و کمبود ویتامین A 
چند توصیه برای پیشگیری از کمبود ویتامین A در دانش آموزان
 
 
مقدمه
 
کمبود ویتامین A یکی از مهمترین مشکلات تغذیه‌ای در کشورهای در حال توسعه است. بر اساس برآوردهای سازمان جهانی بهداشت، 8/2 تا 3 میلیون کودک زیر 5 سال از علائم بالینی کمبود ویتامین A (گزروفتالمی یا خشکی چشم) رنج می‌برند و 251 میلیون کودک دچار تحت بالینی (Subclinical) متوسط و شدید هستند. هر سال 500 هزار کودک زیر 5 سال به دلیل کمبود ویتامین A در معرض خطر نابینائی قرار دارد.
 

کمبود ویتامین A در ایران

نتایج بررسی کشوری سلامت و بیماری که در سال 1378 انجام شد نشان داده است که 5/2 درصد جمعیت 2 سال به بالا در کل کشور مبتلا به شبکوری هستند. بر اساس معیار پیشنهادی سازمان جهانی بهداشت، در جامعه‌ای که 1 درصد کودکان 2 تا 6 ساله آن دچار شبکوری باشند کمبود ویـتامین A به عنوان یک مشکل بهداشتی در آن جامعه محسوب می‌شود. بنابراین با توجه آمار بررسی سلامت و بیماری می‌توان گفت که کمبود ویتامین A در کشور ما به عنوان یک مشکل بهداشت عمومی مطرح است.
 

جدول1: درصد شیوع شبکوری بر حسب سن و جنس

جنس

 سن (سال)

زن

مرد

8/0

1/1

5-2

7/1

7/1

18-6

4/3

3/3

+19

6/2

5/2

کل

                    منبع: طرح ملی بررسی سلامت و بیماری در ایران، سال 1378
 

جدول2: درصد شیوع شبکوری بر حسب سن و به تفکیک شهر و روستا

جنس

 سن (سال)

روستا

شهر

6/0

2/1

5-2

7/1

8/1

18-6

2/4

9/2

+19

8/2

4/2

کل

                   منبع: طرح ملی بررسی سلامت و بیماری در ایران، سال 1378
 
کلیاتی درباره ویتامین A
 
ویتامین A از ویتامین‌های محلول در چربی است. در واقع این ویتامین شامل یک سری ترکیبات شیمیائی با فعالیت بیولوژیک مشابه است. فرم فعال این ویتامین که فقط در منابع حیوانی یافت میشود " رتینول" نامیده می‌شود. کاروتینوئیدها یا رنگدانه‌های زرد، نارنجی تا قرمز موجود در گیاهان به پیش سازهای ویتامین A تبدیل می‌شوند. مهمترین آنها بتاکاروتن است که در تمام گیاهان زرد مثل زردک، هویج، فلفل زرد و قرمز، کدو تنبل، کدو حلوائی و میوه‌هایی مثل هلو، آلو، زردآلو، انبه، موز، طالبی، خرمالو، نارنگی وجود دارد. ویتامین A  و بتاکاروتن برای جذب به چربی نیاز دارند. تقریبا 90 درصد ویتامین A موجود در بدن در کبد ذخیره می‌شود. این ذخیره بتدریج افزایش می‌یابد و در بزرگسالی به حداکثر خود می‌رسد. بنابراین تغییرات موقتی در دریافت ویتامین A نمی‌تواند منجر به کمبود شود. ولی اگر دریافت برای 6 ماه بسیار کم باشد خطر بروز کمبود افزایش می‌یابد. بنابراین کمبود ویتامینA زمانی ظاهر می‌شود که دریافت و یا ذخائر کبدی به حدی کاهش یابد که قادر به تامین نیاز بدن نباشد. شایعترین علت کمبود ویتامین A دریافت ناکافی مواد غذائی از این ویتامین است. کمبود همچنین می‌تواند ناشی از اختلال در جذب تبدیل و استفاده از ویتامین در بدن باشد. این حالت در شرایطی که موارد ابتلا به عفونت و بیماری زیاد و یا مصرف چربی و روغن و یا پروتئین در رژیم غذائی کم باشد، اتفاق می‌افتد.
 
نقش ویتامین A در حفظ سلامت
 
1- نقش ویتامین A در بینائی بسیار حائز اهمیت است. چنانکه اولین علائم بالینی کمبود این ویتامین اختلال دید هنگام تاریکی و یا شب کوری است. با ادامه این کمبود ضایعات چشمی بیشتر شده و به صورت خشکی چشم، ضعف قرینه، بروز زخم در چشم و در نهایت نابینائی ظاهر می‌شوند. به این تظاهرات چشمی به طور کلی " گزروفتالمی" گفته می‌شودو کمبود ویتامین A شایعترین علت کوری در کودکان کشورهای در حال توسعه محسوب می‌شود.
2- ویتامین A برای رشد ونمو بافتهای نرم لازم است. همچنین برای نمو استخوان و سلولهای تشکیل دهنده مینای دندان ضروری می‌باشد. 
 3- در حفظ ساختمان طبیعی سلولهای پوششی نیز ویتامین A نقش دارد. در صورت کمبود این ویتامین سلولهای تولید کننده ماده سخت کراتین، جایگزین سلولهای تولید کننده ماده نرم موکوس می‌شوند و این امر موجب خشکی بافت می‌شود. با تجویز ویتامین A این فرآیند قابل برگشت است.
4- بسیاری از بافتهای پوششی موانع مهمی در مقابل عفونت هستند. به دنبال کمبود ویتامین
A و اختلال در ساختمان این بافتها، مقاومت در مقابل عفونت کاهش می‌یابد.
5- گاهی کمبود ویتامین
Aبا کم خونی فقر آهن همراه است. درچنین شرایطی برای درمان کم خونی علاوه برآهن ویتامین A نیز باید تجویز شود. مکانیزم عمل این تداخل هنوز روشن نیست. ممکن است کمبود ویتامین A با جذب، انتقال یا ذخیره آهن تداخل پیدا کند و یا بطور مستقیم در خونسازی نقش داشته باشد.
6- تحقیقات اپیدمیولوژیک در سطح جهان نشان داده است که مصرف غذاهای حاوی ویتامین‌های آنتی اکسیدان مثل ویتامین C، ویتامین E، و بتاکاروتن احتمال ابتلا به بعضی از بیماریها مثل بعضی از سرطانها، بیماریها قلبی و عروقی و ابتلا به آب مروارید را کاهش می‌دهد.

چه عواملی موجب کمبود ویتامین A می‌شوند؟
* افزایش نیاز به ویتامین A در دوران رشد: در دوران رشد کودکی و نوجوانی به علت افزایش سرعت رشد نیاز به ویتامین A افزایش می‌یابد. در دوران بارداری و شیر دهی نیز در صورتی که دریافت ویتامین A کافی نباشد کمبود ویتامین A به سرعت ظاهر می‌شوند.
* مصرف ناکافی منابع غذائی ویتامین A: در صورتی که در برنامه غذادی روزانه از منابع غذائی ویتامین A  در غذاهای حیوانی و پیش ساز ویتامین A (بتاکاروتن) که در سبزیها و میوه‌های سبز، زرد، و نارنجی وجود دارد استفاده نشود بدن با کمبود ویتامین A مواجه می‌شود.
* ابتلا مکرر به بیماریهای عفونی و انگلی: بیماریهای عفونی و انگلی موجب بی اشتهایی شده و به این دلیل دریافت مواد مغذی از جمله ویتامین A کاهش می‌یابد. بنابراین کودکان و دانش آموزانی که به طور مکرر دچار بیماریهای عفونی می‌شوند در معرض کمبود ویتامین A قرار دارند.
 
چه افرادی در معرض خطر کمبود ویتامین A قرار دارند؟
* کودکان 6 ماهه تا 6 ساله : زیرا با توجه به رشد سریع نیاز آنان به ویتامین A افزایش یافته و از سوی دیگر به دلیل ابتلا به بیماریهای عفونی و کاهش اشتها میزان دریافت و جذب ویتامینA در آنان کاهش می‌یابد.
* کودکان و دانش آموزان مبتلا به سوء تغذیه و یا بیماریهای عفونی مثل اسهال و سرخک
* شیرخواران مادران مبتلا به کمبود ویتامین A
* افراد ساکن در مناطق کمبود ویتامین A
* نوزادان با وزن کمتر از 2500 گرم
* کودکان و دانش آموزان کم درآمد
* مادران باردار و شیرده

منابع ویتامین A
 
منابع حیوانی
* روغن کبد ماهی که غنی ترین منبع ویتامین A است و معمولا به صورت داروئی مصرف می‌شود.
* جگر حیوانات مثل گاو، گوساله، گوسفند، و مرغ منبع خوب ویتامین A محسوب می‌شوند.
* کره، پنیر، شیر، زرده تخم مرغ که منبع متوسط هستند.

منابع گیاهی
* سبزی‌های برگی شکل سبز تیره مثل اسفناج، برگ چغندر، برگهای تیره رنگ کاهو.
* سبزی‌های زرد و نارنجی مثل هویج، کدو حلوائی و فلفل قرمز.
* میوه‌های زرد و نارنجی مثل طالبی، زردآلو، انبه، خرمالو، هلو، آلو، انگور، موز، خربزه، طالبی و نارنگی.

راههای پیشگیری و کنترل و کمبود ویتامین A
* تغذیه کودکان با شیر مادر (شیر مادر از منابع خوب ویتامین A برای کودکان زیر 2 سال به شما می‌رود)  
* استفاده از منابع غذائی ویتامین A در برنامه غذائی روزانه  
* شستشو و ضدعفونی کامل سبزیها برای جلوگیری از آلودگی‌های انگلی
* شستن کامل دست ها با آب و صابون قبل از تهیه و مصرف غذا و پس از هر بار اجابت مزاج برای جلوگیری از ابتلاء به آلودگی‌های انگلی.

* استفاده از آب آشامیدنی سالم و توالت بهداشتی
* توزیع مکمل خوراکی ویتامین A به افراد در معرض خطر که به سه روش زیر انجام می‌گیرد:
 
1- توزیع مکمل ویتامین A با دوز بالا( مگادوز)
در مناطقی که میزان ابتلا به بیماریهای اسهالی و عفونت‌های دستگاه تنفسی و مرگ و میر ناشی از آنها زیاد است، کودکان در معرض خطر کمبود ویتامین A قرار دارند. در این مناطق  به کلیه کودکان زیر 6 سال هر 6 ماه یکبار مگادوز ویتامین A داده می‌شود. این مقدار نیاز 6 ماه کودک به ویتامین A را تامین می‌کند. این مکملها حاوی 100 هزار واحد ویتامین A برای کودکان 11-6 ماه و 200 هزار واحد ویتامین A برای کودکان 59-12 ماه می‌باشد.
 
2- توزیع یک مرحله‌ای مکمل ویتامین A با دوز بالا
کودکان مبتلا به سوء تغذیه شدید یا عفونتهای دستگاه تنفسی، سرخک، اسهال در زمان بیماری باید یک مگادوز ویتامین A دریافت کرده باشد، فاصله دریافت این دوز اضافی مکمل با دوز قبل باید بیشتر از یک ماه باشد. ضمنا در مناطقی که کمبود شدید ویتامین A وجود دارد به کلیه مادران نیز در فاصله کمتر از 8 هفته پس از زایمان یک دوز بالای مکمل ویتامین A داده میشود.
 
3- مکمل یاری کلیه کودکان زیر 2 سال و زنان باردار با دوز کم
 
درمناطقی که کمبود ویتامین A شدید نیست، معمولا بخش بهداشت با توجه به دستورالعمل‌های ملی میزان مطلوبی از ویتامین A را که توسط کمیته‌های علمی تعیین شده است به دو گروه زیر توصیه می‌کند. این برنامه در کشور ما به صورت زیر می‌باشد:
* مکمل یاری روزانه با قطره ویتامین A+D و یا مولتی ویتامین به میزانی که روزانه 1500 واحد ویتامین A  و 400 واحد ویتامین D را تامین کند. برنامه مکمل یاری از روز پانزدهم پس از تولد تا حداقل یکسالگی و در مناطقی که کمبود ویتامین A بیشتر است تا پایان 2 سالگی باید ادامه یابد.
* مکمل یاری روزانه کلیه زنان باردار با کپسول مولتی ویتامین مینرال (حاوی 5000 واحد ویتامین A) یا مکمل یاری یکبار در هفته با کپسول مولتی ویتامین تراپیوتیک (حاوی 25000 واحد ویتامین A) که از پایان ماه چهارم بارداری شروع و تا انتهای بارداری ادامه می‌یابد.
 
چند توصیه برای پیشگیری از کمبود ویتامین A در دانش آموزان
 
* اولین علامت کمبود ویتامین A کاهش قدرت دید در تاریکی است که به آن شب کوری گفته می‌شود و با پرسش از دانش آموز می‌توان به وجود آن پی برد. در صورتی که دانش آموزی از کاهش قدرت دید در تاریکی شکایت می‌کند در معرض خطر کمبود ویتامین A قرار دارد با تجویز پزشک مکمل ویتامین A مصرف نماید.

* کمبود ویتامین A به علت مختل نمودن سیستم ایمنی، موجب کاهش مقاومت بدن شده و در نتیجه دانش آموز بطور مکرر به بیماری مبتلا می‌شوذ. ابتلاء مکرر به بیماریها و طولانی بودن دوره بیماری و کاهش سرعت رشد از علائم کمبود ویتامین A است. در این موارد مراقبین بهداشت و معلمین باید توصیه‌های تغذیه‌ای ذیل را به دانش آموز و والدین او ارائه نمایند.

* در برنامه غذائی روزانه از منابع غذائی ویتامین A مثل شیر و لبنیات، زرده تخم مرغ، کره و سبزیها و میوه‌های سبز تیره، زرد و نارنجی مثل اسفناج، برگهای تیره کاهو، هویج، کدو حلوائی، هلو، آلو، زرد آلو، خرمالو، نارنگی، موز، انگور، انبه، . . . . استفاده شود. استفاده از هویج خام رنده شده در سالاد و یا بشکل پخته شده در کنار غذا مقداری از ویتامین A مورد نیاز روزانه را تامین می‌کند.

 

بیشتر بدانید : ویتامین A منابع, فواید و عوارض جانبی ویتامین A

گردآوری: گروه سلامت سیمرغ
www. seemorgh. com/health
منبع: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی تبریز